Ana Besarab, vlaška princeza, koja se udala za Uroša V – imaće na srpskom srednjovekovnom dvoru jednu od najtežih istorijskih uloga. Biće poslednja srpska carica koja državi i dinastiji Nemanjić neće podaritii naslednika.
To teško breme nosiće zajedno, ona i Uroš V Nemanjić, sve vreme braka, 11 godina, do Uroševe smrti 1371. godine.
Kada je vlaška princeza došla na srpski dvor 1360. godine, Srbija je bila gotovo u raspadanju. Prvo se mladi Uroš borio za svoja nasledna prava, porazivši svog polubrata Simeona Nemanjića. Onda je u maju 1359. godine Srbija doživela strašan poraz od ugarske vojske koja je prodrla “osam dana hoda” od dunavske i savske linije. Slede unutrašnji problemi, osamostaljivanje Zete pod Balšićima, a zatim i desetine drugih velikaša koji vladaju u svojim oblastima, poput Brankovića na Kosovu, Lazara Hrebeljanović na severu, Mrnjavčevića, Altomanovića…
Mladi Uroš koji je postao car sa 19 godina posle iznenadne smrti svog oca Dušana Silnog, nije držao konce u svojim rukama. Carica Jelena, Uroševa majka, pokušavala je na sve načine da ojača političke veze sa susedima ne bi li Srbiju spasila od propasti i zadržala je na međunarodnoj političkoj sceni na kojoj je sa carom Dušanom bila najmoćnija država. Jedan od pokušaja spasavanja bio je i brak sa vlaškom princezom, ćerkom vlaškog vojvode Aleksandra Besarabe i majke Klare.
Pre ove ženidbe, bilo je ponuda da se oženi srpski mladi kralj. Nemoćan da zaustavi srpsku vojsku, mladi vizantijski car Jovan Paleolog ponudio je caru Dušanu svoju malu sestru za shanu. Uroš je tada imao pet, šest godina i caru Dušanu nije bilo potrebno da ženi sina pre vremena. Kada je Uroš statasao u mladića, car Dušan je od bosanskog bana tražio njegovu ćerku Jelisavetu za snaju, a zatim je tražio i ćerku francuskog kralja Jovana. Obe prosidbe su propale.
Car Dušan Silni je iznenada umro, a na Jeleni je bilo da utanači brak za mladog Uroša.
Uroš V poslednji srpski car, međutim, nije bio nimalo nalik svom moćnom ocu Dušanu Silnome. Narod ga je prozvao Nejaki i to ne samo zbog njegove mladosti već i zbog njegovih intelektualnih osobina. Tadašnji srpski letopisi koji su o njemu pisali sa vidljivim saučešćem navode da je bio “ po istini krasan i dostojan divljenja po izgledu”, ali “ mlad smislom”, kao i da je odbacivao savete starijih, a primao i voleo savete mladih i da je zbog toga zlo prošao.
Car je car, a i mlade u to vreme nisu mogle da biraju.
Kada smo pre dvadeset godina došli u naselje iznad Jadranskog mora, gde su rodiitelji moga muža kupili plac i započeli kuću, odlazili smo na plažu Ploče, koja je tada bila divlja i pusta ali prekrasna i netaknuta, kao kakvo izgubljeno ostrvo. Tu si mogao samo da vidiš meštane koji su u avgustu dolazili da “ beru” so.
Smejali smo se glagolu „brati“ koji su upotrebljavali za sakupljanje morske soli. Onda smo u nekom smešnom videu čuli i da ga Cigani koriste za „ branje kartona“ što nas je još više nasmejalo.
Vreme je prekrilo sećanje meštana koji su brali, i ja sam nastavila da kupujem , uglavnom, pašku, nejodiranu, pa iz Mrtvog mora, pa himalajsku i razne druge dok nisam spoznala da su stara znanja najvrednija i da ne postoji bolja so na svetu od one koju sam, na čistom mestu ne sakupiš. Vratila su se sećanja na meštanke, pa sam i sama počela da „berem“ , čudeći se kako te u životu sve zapravo dovede do onoga što zovemo „znanje naših baka“ i kako se ono produžava nekom nevidljivom niti koja je očigledno i mene u to uvezala. Tako to znanje živi.
U međuvremenu su Ploče postale jedna od najpopularnijih plaža, ali samo deo koji je kultuvisan, ogromna divljina iza ostala je nedostupna za ljude sedalačkog načina života, uz to ispunjene raznim strahovima, uglavnom od prirorde.
Prvi put je moj podoh na so bio nespreman, ali je ulov bio dobar i doneo mi je neizmernu sreću. Tu so sam dodatno osušila na suncu i cele gode solila pomalo, kao da je neka sveta so, što u stvari i jeste.
Druge put sam pripremila kašiku, koficu, patike za pentranje po stenama, šešir, ali sam morala da čekam jer su talasi isprali so koja se bila nakupila na stenama. Ubrala sam tek nešto malo.
Treće put je bila ogromna vrućina a ja sam se u putešestvije koje traje otprilike dva, dva i po sata, uputila bez vode, pa sam dehidrirala i na pola puta morala da se vratim, takođe sa malim „ulovom“.
Četvrti put je bila čudna godina, soli uopšte nije bilo.
Pete put sam zakasnila, stigla sam na more u septembru kada je više nije bilo.
Šesti put sam sa prijateljicom krenula ali je ona izvrnula nogu na oštrim stenema pa smo se uz peripetije vratili.
Sedma godina je bila berićetna. Ja sam tada shvatila d aje bilo potrebno sedam godina da naučim da berrem so. Ubralo se skoro dva i po kilograma, što je bilo dovoljno za dve godine. U soli su bile školjkice i krabice koje nisu mogle da prežive, pa sam dobila i so i oligoelemente i morsku dekoraciju.
Energija sunca, mora i stena koje nisu porozne, pravila je čudo: male kristalne barice koje su podsećale na zimu i zamrznutu vodu. To je u stvari najvrednije – cvet soli.
Toliko cenjen kod Francuza, koji svoju Fleur de Sel obožavaju. U mestu Guerande, u Francuskoj, svaki glineni bazen proizvodi samo oko dva kilograma dnevno zbog čega je, i zbog ručno načina sakupljanja, Fleur de Sel jedna od najskupljih soli na tržištu.
Cvet soli ima brojne korisne minerale i strukturu kristala. Jako je osetljiv na vremenske prilike jer potone pri svakoj kišici ili iole jačem vetru, može se skupljati isključivo ručno, nakon čega se suši, najbolje bi bilo na drvenim stolovima, i čisti od eventualnih nečistoća.
Mnogo truda treba da se on ubere i ja se posle svakog putešestvija po strmim strenama vraćam oznojena i iscrpljena čak i kada to radim rano ujutru. Ne postoji snažnija aktivnost za sportiste od ubiranja nečega na strmom području što se nalazi ispod tla na kome stojite.
Ipak, nagrada sledi. Kada se osuši dobija se prava riznica zdravlja. Cvet soli je nerafinisana so, dakle prirodna, i osim natrijum hlorida ima i drugih minerala, kao što kalcijum, magnezijum hlorid i razne druge oligoelemnte koji joj daju neverovatan ukus. Slanija je od obične kuhinjske soli i , naravno, ukusnija.
Tu so ne koristim za kuvanje, samo dodajem u tanjir. Uzimam prstohvat zdravlja da posolim salatu, ili jelo. Daje jedinstven aromat – miris čistog mora i deluje kao molitva.
Tvrđava Jeleč je bila mesto poznato u celom kraljevstvu i šire. Bio je to čuven, čvrst i bezbedan grad sa tvrđavom pod oblacima, u čijoj je blizini kralj Dragutin Nemanjić polomio nogu, toliko teško da će ga to koštati kraljevstva. Mnogi su tada govorili da je kralja Dragutina stigla zaslužena kazna jer je zbacio s prestola oca, kralja Uroša I, a i on sam je taj nesrećni pad s konja shvatio kao odgovor sudbine, pa je iste godine 1282, na Saboru u Deževi ( na planini Goliji ) predao vlast svom mlađem bratu Milutinu – postavši jedini vladar u srednjovekovnoj srpskoj državi koji se odrekao vlasti.
Dugo će kroz istoriju kameni grad i tvrđava Jeleč i planina Rogozna, na čijem se uzvišenju ugnezdio, biti predmet priča i znatiželje i svaki će putnik poželeti da ga bliže pogleda ili bar sa daljine osmotri.
Smešten tamo gde se orlovi gnezde, na tako nepristupačnom terenu, nameće se prirodno pitanje, kako su stanovnici tog grada i utvrđenja po tim vrletima funkcionisali. Toliko je strmo i stenovito da nije ni čudo što je kralj tu polomio nogu!
Planinski vrhovi u okolini današnjeg Novog Pazara sa Jeleča izgledaju kao brdašca. Toliko je visoko smeštena tvrđava.
Ponikao u srcu prvobitne nemanjićke države, Jeleč je vekovima slovio za magičnu i mističnu tvrđavu sa energijom prastare građevine koja je tu nekada bila. Pre Nemanjića, dinastije koju je istoriografija, kao i brojna materijalna baština, sačuvala od zaborava, postojale su vladarske dinastije ( najmanje dve po oceni istoričara) i njihova vlastela koja je možebiti sagradila drevnu građevinu. I njima su trebale odbrambene tvrđave za zaštitu od iznenadnih upada neprijatelja. Tvrđava Jeleč, izgrađena u 12. veku, prvi put će biti pomenuta u 13. veku ali se smtara da je pre nje na tom mestu postojalo neko drugo utvrđenje iste namene. Arheolozi tek treba da se pozabave ovom našom znamenitom starinom, i država obrušenim zidinama i nestalim kulama koje bi obilazili turisti. Danas, samo uporni planinari mogu da savladaju strme padine koje vode do drevne tvrđave.
Ali, svako ko se i danas gore uspne na 1262 metara nadmorske visine, osetiće magiju mesta koje je razrušilo vreme i pobedila bujna priroda koja se uvukla u drevne zidove, drobeći tvrđavu u prah.
Pravilno klesano kamenje koje se održalo pleni svojim ivicama. Osnova utvrđenja koja je još vidljiva je nepravilnog oblika, slična trapezu sa krivudavim zidovima. Njegova južna strana drugačka je oko 45, a istočna 35 metara. Utvrđenje je imalo najmanje tri kule, smeštene na uglovima i dve kapije. Tu su i danas ostaci tri bunara ( koja su odavno presušila) odakle se snabdevalo vodom. Jedan od njih je prekriven kamenom pločom sa rupom u sredini prečnika 50 santimetara, gde se najverovatnije postavljao čekrk za bunar.
Malo niže od tvrđave bio je smešten grad koji je imao svoju cisternu za vodu, prozore zgrade za stanovanje, zaravnjenu površinu.
U tom gradu, u dalekoj prošlosti, zabeleženo je u hronikama, prodavala se so dopremana iz primorja, i trgovci su imali vrlo živu delatnost.
Vojno utvrđenje u tom delu srpskog kraljevstva, vremenom je posle kralja Dragutina i Milutina počelo da gubi na značaju, jer se kraljevina širila ka jugu i istoku, menjajući svoje središte. U kasnijem periodu će srce srpske carevine postati skopska oblast, pa će i Jeleč opstati bez većeg značaja.
Posle kosovske bitke Jeleč će pripasti humskom knezu Vojislavu Vojnoviću, zatim će njime upravljati njegov sinovac, župan Nikola Altomanović, da bi na kraju pripao Vuku Brankoviću.
Turci ga osvajaju krajem 14. veka i, gledajući iz ugla utvrđenja, udahnjuju mu novi život. Vremenom postaje centar vijaleta ( administrativne jedinice, koji je u rano tursko doba obično označavao oblast manju od sandžaka a veću od nahije) , koji obuhvata oblast između gornjeg i srednjeg toka reke Ibra, mesta Rasa i Sjenice. Prema popisu iz 1455. godine jelački vilajet je imao 100 naselja. U tvrđavi su turske posade obavljale i topdžijsku dužnost.
Za Turke je on bio mesto odakle se kontrolisao okolni teren. Nije bio administrativni centar. Bio je previše divalj, i strm. Orlovsko gnezdo odakle okolne planine izgledaju pitomo kao brdašca u Šumadiji.
Petrova crkva, nadomak Novog Pazara, pleni svojom energijom. Neopisivo je stanje ljudskog duha u ovom najstarijem hramu u Srbiji sagrađenom u 9. veku na temeljima ranohrišćanske crkve iz 6. veka. Kroz glavu struje nesvakidišnje misli, oseća se dah minulih vekova, a neka mistična sila ne dozvoljava da se napusti hram star više od jednog milenijuma.
Dveri drevne bogomolje, novijeg datuma, iz 1728. godine, čije posustalo drvo jedva drži metalne okove, vode u drugi svet. U svet u kome caruje drugo vreme, sa drugim vrednostima i običajima.
U Petrovoj crkvi, kako je narod jednostavno zove, ili u Crkvi Svetih apostola Petra i Pavla, kako zvanično glasi njen naziv, čovek se najpre utiša. Daleke, mistične molitve zrače iz kamenih zidova i tope ego uspešnije nego razne meditativne metode, i čovek tu počinje da razgleda i zagleda u prošlost. A samim tim i u sadašnjost i budućnost, što bi rekao protojerej stavrofor Tomislav Milenković, starešina Petrove crkve, koji će osim mudrih misli umnogome pomoći i u sklapanju istorijskog mozaika.
Turistima koji sada gotovo hodačaste u srce nekadašnje srpske srednjovekovne države, reći će da je to jedan od najznačajnijih spomenika srpske istorije i kulture, i arhitekture, zbog čega je 1979. godine upisan u listu svetske baštine i pod zaštitom UNESKO kao deo celine Stari Ras i Sopoćani. Svi ti toponimi vezani su za središte nekadašnje srpske srednjovekovne države koje je u jednom periodu bilo upravo tu. Srpski dvor rodonačelnika dinastije Nemanjića, Stefana Nemanje bio je u obližnjem Rasu, čije kamene zidine i danas privlače svojom drevnom energijom.
Upravo u Petrovoj crkvi Stefan Nemanja će biti kršten po pravoslavnom običaju, jer se njegova porodica doselila iz Ribnice, okolina današnje Podgorice, gde je pod romanskim uticajem mladi knez po rođenju bio kršten po katoličkom običaju. U ovoj bogomolji neobične arhitekture, što svedoči o različitim epohama, Stefan Nemanja koji je započeo stvaranje moćne srpske države, ali ne i najstarije, jer je pre Nemanjića vladalo najmanje dve, ili tri srpske dinastije, predaće presto na Blagovesti 1195. svom srednjem sinu Stefanu. Retko će se dešavati, i to ne samo u srpskoj istoriji, da otac bez problema preda vlast sinu.
I, opet u Petrovoj crkvi, Nemanja će se, zajedno sa svojom ženom Anom, zamonašiti i povući zatim u Hilandar kao Simeon, kod svog trećeg sina Rastka koji će ubrzo postati jedan od najvećih (pro)svetitelja Srbije – Sveti Sava. Tu će Stefan Nemanja podići Hilandar slavni koji će „ služiti za primanje ljudi od srpskog naroda“.
Ali Petrova crkva ostaće na istorijskoj sceni važna i nezamenljiva, darivana pažnjom srpskog naroda i nadalje. Nemanjin srednji sin Stefan, koji će u istoriji biti poznat kao Prvovenčani i biti prvi srpski kralj, upravo će se u Petrovoj crkvi krunisati kraljevskom krunom 1217., koju je dobio od pape, zahvaljujući svojoj drugoj ženi, venecijanskoj princezi Ani Dandolo. Zahvaljujući njemu, ili tačnije njoj, Srbija je postala međunarodno priznata kraljevina 1217. godine.
Brojne priče iz slavne srpske istorije priča na svoj način drevni kamen kojim je zidana Petrova crkva. Nemoguće je ne čuti bar njihov eho, ili ne osetiti njihov značaj i nemoguće je zbog svega toga ne postati tih i mali.
Posebna crkva ima posebnu arhitekturu. Sve je na njoj atipično.
Svi drugi hramovi u Srbiji imaju kvadratnu osnovu, Petrova crkva ima kružnu. Ima galeriju, što je retkost. Sličnu arhitekturu, reći će protojerej stavrofor Tomislav Milenković, ima samo crkva Svetog Donata u Zadru, koja je takođe iz 9. veka.
Freske mogu da zahvale onima koji nisu marili za umetnost. Sve su bile pokrivene malterom do 1954.godine kada je otkriveno 114 kvadratnih metara četvoroslojnog živopisa iz različitih perioda. Deo je iz 9. veka, 12, i 13. veka i deo iz 16.veka. Malter je spasio propadanja divnih prikaza Bogorodice sa Hristom, apostola sa arhanđelima, likovima svetih Petra i Pavla, arhanđela Mihajla i Gavrila…
U Petrovoj crkvi sagrađenoj u podnožju prelepe planinske lepotice Golije, čuvaju se i pronađeni arheološki spomenici iz srednjeg veka. Izuzetne su lepote, maštoviti, od belog studeničkog mermera. Manji deo jendostavnih spomenika je iz 12.veka dok oni iz 15. veka imaju ukrase i likove pokojnika. Iz kasnijeg perioda su spomenici kojima sa druge strane ploče stoji ime i zanimanje, godina rođenja, a ponegde samo godina smrti i koliko je dugo živeo. Mnogo je lepote u tablama pokojnika, što ljudi sadašnjice brzo primete.
Posebnu ambijentalnu celinu čini groblje ispred Petrove crkve. Jendoobrazni spomenici isklesani od trahita koji se kopao u obližnjem majdanu, privlače pažnju. Sačuvano je oko 300 spomenika koji potiču iz 16. i 19. veka.
Na jednom piše:“ Deco moja ljubite pravdu i istinu. To satrunut neće. A mnoga leta i bogatstvo to će u čas proći ka moje 92 godine. Radojko Tovrljan meandžija“.
Iz Petrove crkve ponese se neki mali suvenir i drugi pogled na svet.
Spušta se žustro potok niz strmine kanjona Morače, sve do platoa drevnog istoimenog manastira, gde se iznenada umiri i utiša. Miran i bešuman nastavi tiho kraj nemanjićke bogomolje, i sam kao u nekoj molitvi, a kad je promine, zaleti se i sjuri niz 60 metara dubok vodopad Svetigora, rasprskavajući molitvu na sve strane i priču o manastiru.
Drevnu bogomolju podigao je knez Stefan (Nemanjić), sin Vukana Nemanjića i unuk rodonačelnika dinastije Nemanjića Stefana Nemanje. Predanje kaže da je manastir Morača sagrađen na mestu gde je nekada bio kruškov panj po kome je svake godine, uoči velikih praznika, padala luča sa neba.
Na tom mestu obasjanom lučom s neba, knez Stefan Nemanjić sagradio ga je 1252. godine. Na hramu je dao da se zapiše ( prevedeno sa staroslovenskog) : „ Ovaj božanstveni hram sazidah i ukrasih i posvetih imenu i uspenju Presvete Bogorodice 1252. za vreme kralja Uroša I i sagradih i ukrasih freskama i obogatih imanjima“.
Želeo je knez Stefan, koji je zapamćen kao kralj, da napravi sasvim poseban manastir. Naložio je da se gradi od prozračnog, profinjenog kamena sige, koji je dopreman iz kamenoloma rukama. Išao je od ruke do ruke, u beskrajnoj koloni naroda Morače.
Od tih davnih vremena pa do danas Moračani su čuvali ovu svetinju, obavljajući u njoj najvažnije životne stvari. Tu su se krštavali, mirili, zaklinjali, obećavali…
U reci vremena, koja poput same Morače protiče tuda, u kamenu su utisnuti dokazi raznih događaja. Kao u starinskom vremeplovu zapisano je na staroslovenskom „ Bitka na Kosovo 15 juna 1389 godine“, ili „ pogibija Smail –age Čengića u Drobnjacima i sa njima 70 aga i begova 1840“ i tako više od 30 natpisa.
Jedna od najlepših građevina pravoslavnog sveta posvećena je svetom Stefanu, ktitorovom imenjaku i zaštitniku, za koga se veruje da počiva u sarkofagu u središtu crkve.
Manastir Morača je jedan od najznačajnih istorijskih i kulturnih spomenika iz drevne srednjovekovne srpske države Zete, današnje Crne Gore. Morački hram pripada raškoj školi gradnje sa romanskim obeležjima. Građen po ugledu na vladarske zadužbine Žiču, Studenicu, Mileševu.
Crkva je živopisana u 13. veku kada su nastale najlepše freske pravoslavnog sveta. Posebnu lepotu ima 11 fresaka iz ciklusa o Svetom Iliji gde je prikazano rođenje proroka, njegov život, isposništvo, svetaštvo. Freska „Gavran hrani proroka Iliju“ je u Parizu 1952. godine proglašena za drugu najlepšu fresku na svetu.
Nažalost, nije sav živopis iz 13. veka sačuvan. Osmanlije su uništile dobar deo. Od drevnog živopisa koji je prekrivao sve zidove bogomolje ostale su samo freske u đakonikonu, i to u lošem stanju. Manastir je obnavljan i ponovo oslikavan u 16. i 17.veku kada je nastala freska „Bogorodica sa Hristom“, koja je bila na naslovnoj strani kataloga za izložbu 1970. godine u Parizu.
Remek-dela freskoslikarstva potpisuju Pop Strahinja iz Budimlja, zatim iz kasnijeg perioda hilandarski monah Georgije Mitrofanović, zoograf Jovan, majstor Radulča.
Manastir Moraču krasi profinjena kamena dekoracija i figuralni ukrasi.
Episkopski presto iz 13.veka ukrašen reljefom sa grifonom spada u najlepši kameni presto pred kojim zastaje dah.
Lepota se prosipa i sa ikonostasa, koji zajedno sa onim u manastiru Piva spada u najlepše iskonostase postvizantijskog razdoblja.
Centralni deo manastira namenjen je velikom horosu koji je zakačen za 12 gvozdenih lanaca, okićen ikonama. Nekada je to mesto bilo sveto jer su se pod njim u davnini zaklinjali i molili pred polazak u boj…
Najveću pažnju privlače prekrasna vrata sa umetnim belim pločicama od slonovače u tamno drvo. Izuzetne su lepote.
Mnoge istorijske i kulturne dragocenosti čuva drevni manastir čija je biblioteka jedna od cenjenijih. Tu se čuva Oktoih štampan u Crnojevića štampariji na Obodu iz 1493. godine neprocenjive vrednosti, kao i ostroška Biblija štampana u Ostrogu u Ukrajini 1581.godine, koja je prva potpuna slovenska Biblija. Potpisuje je čuveni ruski prosvetitelj i štampar Ivan Fedorov. Sve ostale slovenske knjige štampane su u Moskvi.
Tu su i dva četvorojevanđela i Služavnik iz 15.veka, Apostol iz 16, Pomenik morački iz 17.veka.
Dragocenosti iz moračke riznice sačuvane su uprkos nevoljama koje je manastir zadesio. Turci su ga spalili 1505. godine, a njegov krov pretopili u municiju, što je bila njihova uobičajena praksa u pravoslavnim zemljama. Ostao je pust više od pola veka. Kada je počela obnove Pećke patrijaršije 1557. godine odlučeno je da se obnovi i manastir Morača. Narod i sveštenstvo su ga obnovili 1574. godine.
Svetli luča i danas u manastiru Morača, hramu gde su oduvek istorija i vera bili – jedno.
Smenjivali su se tu najrazličitiji narodi od pradavnina, i Rimiljani, Vizantinci, Vizigoti, Avari, Sloveni, a vidre kojih je tu bilo izgleda oduvek, dočekivale su i ispraćale sa istorijske scene sve njih. Bile su tu i u daleko i maglovito vreme prednemanjića koje nam nije ostavilo mnogo zapisa o dinastijama koje su vladale tadašnjom Srbijom.
Arheološka istraživanja provedena poslednje decenije na lokalitetu tvrđave Brangović, u okolini Valjeva, potvrdila su da su ova lepa stvorenja živela u kanjonu Gradac, gde je i misteriozna tvrđava Brangović, pre više od 1600 godina, baš kao i danas.
Misteriozna tvrđava koja tek treba da se „ otkriva“ nastala je u 4. veku. Imala je izuzetno debele zidove i, nekoliko manjih i veliku donžon kulu.
Smeštena da bolje ne može biti, nedostupna sa svih strana, bio je odlično mesto za bezbedan život.
U središtu utvrđenja, pronađeni su ostaci crkve koja je podignuta, najverovatnije, prilikom obnove tvrđave koja se dogodila krajem 5. ili početkom 6.veka. Crkva je podignuta preko neke starije građevine iz 4.veka koja je bila izgorela. Bila je to jednobrodna građevina, sa kamenim zidovima (sačuvanim u visini od dva metra). Pod crkve bio je od maltera kao i zidovi i to, kažu arheolozi, od izuzetno kvalitetnog maltera koji se sačuvao do danas.
U oltarskoj apsidi crkve otkriveno je kameno sedište za episkopa i sveštenike, zbog čega se smatra da je Brangović bilo središte episkopije za ovaj deo Balkana, baš kako i govori neko daleko predanje.
Ukoliko u daljim istraživanja dokazi to potvrde, otkrivena crkva u utvrđenju Brangović predstavljaće najstariju crkvu u Šabačko-valjevskoj eparhiji, dok će utvrđenje Brangović poneti titulu najstarijeg urbanog mesta od 1600 godina.
Crkva u tvrđavi Brangović ipak nije bila dugogo veka: već krajem 6. veka srušena je tokom slovenske i avarske opsade. I taj događaj je ostavio duboke tragove na lokalitetu.
Bitka za tvrđavu se vodila dugo i uporno o čemu svedoče brojno oružje i polomljeno i celo, nađeno u zidinama.
Uz samu crkvu, na lokalitetu Brnagović arheolozi su pronašli dve prostorije i ozidanu grobnicu koja je opljačkana još u antičko doba.
Otkriven je i još stariji sloj iz predrimskog perioda, moguće iz 1. ili 2. veka, sa obiljem keramike, kostiju raznih domaćih i diljih životinja koje su uglavnom pečene, zatim dosta novčića, ruda, pa čak i paste od stakla.
Grad je postojao još u praistoriji, u gvozdenom dobu, a napušten je definitivno u 10. veku, ili kako kaže arheolog Radivoje Arsić, najverovatnije u vreme ratova srpskog kneza Časlava sa Ugarima.
Otkrivanje novih slojeva prošlosti na utvrđenju Brangović oduševilo je arheologe i zbog činjenice što ono može da dočara život pre dinastije Nemanjić.
Budući da je Brangovina bila važna strateška tačka na antičkom putu koji je spajao kotlinu u kojoj se nalazi današnje Valjevo sa Podrinjem i rudarskim delovima koji su davali zlato, srebro, bakar i olovo, može se rekonstruisati život iz prednemanjićkog perioda.
Dva veka pre Nemanjića na prostoru gde je danas tvrđava Brangović cvetala je država Srba koja se prostirala između Drine i Save. Utvrđenje Brangović i istina o njemu može da pomogne da se bolje osvetli država Srba pre Nemanjića.
