Tvrđava Jeleč je bila mesto poznato u celom kraljevstvu i šire. Bio je to čuven, čvrst i bezbedan grad sa tvrđavom pod oblacima, u čijoj je blizini kralj Dragutin Nemanjić polomio nogu, toliko teško da će ga to koštati kraljevstva. Mnogi su tada govorili da je kralja Dragutina stigla zaslužena kazna jer je zbacio s prestola oca, kralja Uroša I, a i on sam je taj nesrećni pad s konja shvatio kao odgovor sudbine, pa je iste godine 1282, na Saboru u Deževi ( na planini Goliji ) predao vlast svom mlađem bratu Milutinu – postavši jedini vladar u srednjovekovnoj srpskoj državi koji se odrekao vlasti.
Dugo će kroz istoriju kameni grad i tvrđava Jeleč i planina Rogozna, na čijem se uzvišenju ugnezdio, biti predmet priča i znatiželje i svaki će putnik poželeti da ga bliže pogleda ili bar sa daljine osmotri.
Smešten tamo gde se orlovi gnezde, na tako nepristupačnom terenu, nameće se prirodno pitanje, kako su stanovnici tog grada i utvrđenja po tim vrletima funkcionisali. Toliko je strmo i stenovito da nije ni čudo što je kralj tu polomio nogu!
Planinski vrhovi u okolini današnjeg Novog Pazara sa Jeleča izgledaju kao brdašca. Toliko je visoko smeštena tvrđava.
Ponikao u srcu prvobitne nemanjićke države, Jeleč je vekovima slovio za magičnu i mističnu tvrđavu sa energijom prastare građevine koja je tu nekada bila. Pre Nemanjića, dinastije koju je istoriografija, kao i brojna materijalna baština, sačuvala od zaborava, postojale su vladarske dinastije ( najmanje dve po oceni istoričara) i njihova vlastela koja je možebiti sagradila drevnu građevinu. I njima su trebale odbrambene tvrđave za zaštitu od iznenadnih upada neprijatelja. Tvrđava Jeleč, izgrađena u 12. veku, prvi put će biti pomenuta u 13. veku ali se smtara da je pre nje na tom mestu postojalo neko drugo utvrđenje iste namene. Arheolozi tek treba da se pozabave ovom našom znamenitom starinom, i država obrušenim zidinama i nestalim kulama koje bi obilazili turisti. Danas, samo uporni planinari mogu da savladaju strme padine koje vode do drevne tvrđave.
Ali, svako ko se i danas gore uspne na 1262 metara nadmorske visine, osetiće magiju mesta koje je razrušilo vreme i pobedila bujna priroda koja se uvukla u drevne zidove, drobeći tvrđavu u prah.
Pravilno klesano kamenje koje se održalo pleni svojim ivicama. Osnova utvrđenja koja je još vidljiva je nepravilnog oblika, slična trapezu sa krivudavim zidovima. Njegova južna strana drugačka je oko 45, a istočna 35 metara. Utvrđenje je imalo najmanje tri kule, smeštene na uglovima i dve kapije. Tu su i danas ostaci tri bunara ( koja su odavno presušila) odakle se snabdevalo vodom. Jedan od njih je prekriven kamenom pločom sa rupom u sredini prečnika 50 santimetara, gde se najverovatnije postavljao čekrk za bunar.
Malo niže od tvrđave bio je smešten grad koji je imao svoju cisternu za vodu, prozore zgrade za stanovanje, zaravnjenu površinu.
U tom gradu, u dalekoj prošlosti, zabeleženo je u hronikama, prodavala se so dopremana iz primorja, i trgovci su imali vrlo živu delatnost.
Vojno utvrđenje u tom delu srpskog kraljevstva, vremenom je posle kralja Dragutina i Milutina počelo da gubi na značaju, jer se kraljevina širila ka jugu i istoku, menjajući svoje središte. U kasnijem periodu će srce srpske carevine postati skopska oblast, pa će i Jeleč opstati bez većeg značaja.
Posle kosovske bitke Jeleč će pripasti humskom knezu Vojislavu Vojnoviću, zatim će njime upravljati njegov sinovac, župan Nikola Altomanović, da bi na kraju pripao Vuku Brankoviću.
Turci ga osvajaju krajem 14. veka i, gledajući iz ugla utvrđenja, udahnjuju mu novi život. Vremenom postaje centar vijaleta ( administrativne jedinice, koji je u rano tursko doba obično označavao oblast manju od sandžaka a veću od nahije) , koji obuhvata oblast između gornjeg i srednjeg toka reke Ibra, mesta Rasa i Sjenice. Prema popisu iz 1455. godine jelački vilajet je imao 100 naselja. U tvrđavi su turske posade obavljale i topdžijsku dužnost.
Za Turke je on bio mesto odakle se kontrolisao okolni teren. Nije bio administrativni centar. Bio je previše divalj, i strm. Orlovsko gnezdo odakle okolne planine izgledaju pitomo kao brdašca u Šumadiji.
Ne zna mu se tačna godina izgradnje, na crkvi ne piše ko je ktitor, u skrivnici nije bilo osnivačke povelje, a opet – o manastiru Gradac sve ostalo se zna. Ne zahvaljujući predanju, kakav je slučaj za većinu srednjovekovnih starina. Već zahvaljujući pisanoj reči. Te reči je zapisao arhiepsikopu Danilo II u “Žitijama kraljice Jelene” koje je nastalo između 1317. i 1324. godine – u vreme kada je i Jelena Nemanjić, žena kralja Uroša I živela. To su jedine žitije posvećene nekoj ženi u srpskoj istoriji. Prevedene su na savremeni srpski jezik, dostupne su svima koji žele da osete duh srednjovekovne Srbije.
Jedan od najlepših manastira u Srbiji, Gradac građen je u kosmopolitskom duhu. Arhiepiskop piše:,, Zapovedila je da se sakupe svi narodi njezine države, i kada je to učinila, izabrala je od njih najbolje umetnike, hoteći da podignu predivno zdanje toga hrama, mnogo i nebrojeno zlato neštedice dajući svima radnicima… kao mudri i razumni stroitelj.“
Gradac su tako gradili, pod nadzorom kraljice, graditelji iz Primorja, zbog čega putnik namernik koji pristigne ovde može da se zbuni i pomisli da je negde na obali Jadranskog mora, s ove ili s one strane, u Baru ili na Siciliji, recimo.
-Uspela je srpska kraljica da uspešno sjedini graditeljstvo istoka i zapada, u profinjenu jedinstvenu strukturu nemanjićkog tipa – kaže nam igumanija Nina, koja, kao i ostale monahinje odlično poznaje žitije Jelene Anžujske.
Sestrinstvo manastira Gradac tradicionalno se bavi freskoslikarstvom, zbog čega uvek među monahinjama ima onih sa likovnom akademijom.Njihove freske su nežnih boja i posebne finoće. Bave se i izradom veza, a čarape veselih boja prava su atrakcija.
Dosta se zna o kraljici ali, opet, ne zna se odakle je došla kada se udala za kralja Uroša I Nemanjića , sredinom 13 veka. Arhiepiskop Danilo bio je njen savremenik i navodi da je bila ,,fruškog“ (francuskog) porekla, da je kći slavnih roditelja koji su je udali za srpskog kralja. U 17. veku patrijarh Pajsije, pisac Žitija cara Uroša, naziva Jelenu kćerkom francuskog kralja, a u srpskoj istoriografiji 19. i 20. veka smatralo se da ona potiče iz francuske vladarske loze Anžujaca. O tome svedoči njena prepiska sa sicilijskim vladarima, Karlom I i Karlom II Anžujskim, u kojoj je oslovljena kao ,,najdraža rođaka“. Uglavnom, naučnici tek treba da odgonetnu odakle je došla. Arhiepiskog je u Žitijama detaljno opisao kraljicu, njenu narav, ljubav prema Bogu i pravoslavlju, samu crkvu koja je bila izrađena od sige i omalterisana belim malterom, sa prozorskim okvirima od belog mermera, veličanstvenim ulaznim i unutrašnjim portalima visoke umetničke vrednosti.
Da nije bilo Turaka i osvajanja, ostala bi takva do današnjih dana. Ali rušena je nemilosrdno. Posle smrti ktitorke, 8.februara 1314. godine, manastir je bio pun monaha, o čemu svedoče brojne nadgrobne ploče iz ovog perioda. Turci su ga opustošili, ali ga monasi nisu napuštali sve do 16. veka kada mu stavljaju olovni krov, iguman Stefan i jeromonah Pajsije iz Đurđevih stupova. Ali opet strada, kako je zapisao mitropolit Visarion, do temelja. Ne zna se šta se dešavalo sa crkvom u 17. i 18. veku. Poslednje rušenje kada su Turci skinuli olovni krov – bilo je kobno. Urušen, propadao je polako, sve dok država nije naložila konzerviranje (1948) i arheološka iskopavanja ( 1962) a zatim i kompletnu obnovu koja je završena 1975. godine. Danas, kao i celo vreme svoje duge istorije, voljen je i radostan manastir Gradac, u srcu Srbije, na obroncima prelepe planine Golije koja se prostrla između tri grada Ivanjice, Novog Pazara i Raške i na svaki se pruža, čini se, podjednako, dajući po deo sebe. Svake godine manastir Gradac je domaćin manifestacije „ Putevima kraljice Jelene“ . Narod igra i peva, gleda umetničke radove, raduje se manastiru iz 13. veka i klanja se duhu kraljice, ne dozvoljavajući da priča o kraljici nestane.
Poklonili bi se i njenim moštima, ali, nažalost – nema ih. Slučaj je hteo da se tri godine posle smrti ( umrla je 8. februara 1314) u snu javila monahu i naložila mu da je izvade iz groba. Ustanovljeno je da je njeno telo neraspadnuto zbog čega je proglašena sveticom. Ali kada su Turci nadirali, mošti srpske kraljice su sakrivene kao najveća svetinja. Urađeno je tzo tako temeljno i brižno da se nikada više nije saznalo gde su.
