Tvrđava Koznik kao kameni svetionik stoji postojano i danas na vrhu planine Željin, na 922 metra nadmorske visine i kao da ne shvata da je proletelo sedam vekova od njenih slavnih dana.
Nije se moglo proći aleksandrovačkim krajem (na oko 11 kilometara od Aleksandrovca i 8 od Brusa) a da se ne zastane da se pogleda Koznik. Bio je to dominantan grad iz kojeg se kontrolisalo celo područje koje se i danas naziva Rasina.
Ovo utvrđenje ima drevnu energiju. Sagrađeno još za vreme Kelta uvek je privlačilo istoričare i avanturiste sa pričama o zakopanom blagu i mističnim predmetima.
Ono što danas vidimo na Kozniku ostaci su tvrđave nastale tokom 14. veka. Bio je to grad u kome je knez Lazar Hrebeljanović često boravio.
Sam čestiti knez ga pominje kao „plemeniti Koznik“ 1381. u povelji koju je potpisao za Lavru Sv. Atanasija na Svetoj Gori. Smatra se da je gospodar župe Rasina Radič Postupovič, veliki čelnik despota Stefana Lazarevića, ovaj grad utvrdio i koristio. Ovaj čelnik se u istoriji pominje u vreme izmedu 1413. i 1435. godine.
Od tada, pa nadalje kroz istoriju, Koznik je ime koje se često sreće. U XV veku poljski istoričar Dlugoš navodi da je despotu Đurđu Brankoviću po ugovoru sa Turcima vraćen 1444. i grad Koznik.
Za vreme turske vlasti Koznik je bio aktivano utvrđenje. Imao je izuzetno važnu stratešku poziciju i Turci su ga logično koristili kao vojni objekat. Opasan jakim bedemom koji prati konfiguraciju terena blago se sa vrha planinske kose spuštajući na dole. Bedem je ojačan sa osam kula različitih dimenzija.
Na najvišoj tački grada, na sredini severnog bedema smeštena je donžon kula. U pitanju je četvorostrana kula sa osnovom pravilnog kvadrata stranice 9 m i debljinom zida od oko 2 m, u koju se ulazilo sa južne strane.
Dve najveće na severnoj strani služile su i za stanovanje. Severozapadna kula, prvobitno predviđena kao ulazna, u toku gradnje je zazidana, tako da je jedini ulaz bio na severoistočnom zidu. U južnom delu utvrđenja nalazi se ognjište popločano opekom i sistem za snabdevanje grada vodom – cisterna sa četiri bunara. Prilikom arheoloških straživanja otkriveni su i zidovi objekta datovanog u drugu polovinu XIV veka. Obilje pokretnog arheološkog materijala, komada arhitektonske plastike moravskog stila i delova fresaka govore o postojanju crkve na mestu delimično istraženog objekta u severoistočnom delu grada, koji pripada najstarijem nivou gradnje, a smešta se u drugu polovinu XIV veka.
Južno od grada bilo je podgrađe. Tu je živelo stanovništvo, tu se trgovalo, susretalo, tu je bujao gradski život.
Arheološki i konzervatorski radovi izvođeni su 1972, 1977, 1981–86. i 1988. godine otkrili su da je mesto bilo frekventno i važno.
Ima šta da se vidi i danas, iako je utvrđenje prilično oštećeno. Ako vas put nanese u dolinu Rasine ili Ibra, hteli – ne hteli, uočićete tvrđavu na brdu. Mističnu, usamljenu, magičnu i lepu. Tvrđavu koja čeka restauratore. Ruševina željna graditelja.
Kada se nađu, i ovo utvrđenje će zablistati sjajem kojim blistaju posle obnove Golubac ili Ram, oba na Dunavu koja su već postala mesta koja ne mogu da se prođu.
A dok se Koznik ne obnovi, držaće ga u životu meštani i gosti. Svake godine u avgustu u Noći muzeja, otvore se i vrata Koznika i svi posetioci se vrate u srednjovekovni život. Oni se obuku kao seljaci ili velmože, ponesu oružje i oruđe, opreme se vinom i rakijom i Koznik – oživi. Kako će tek biti posećen i veseo kad bude restauriran može samo slatko da se zamišlja.
Smederevska tvrđava živi kao nekada. Silni vitezovi bez mane i straha – kako kaže čuvena pesma Milana Rakića – stižu svakog maja u srpski srednjevekovni prestoni grad Smederevo na Svetsko prvenstvo u borbi vitezova. Hiljadu vitezova, i još toliko “štitonoša” iz svih zemalja sveta, oživljava jednu od najvećih i najlepših tvrđava u Srbiji.
U smederevskoj tvrđavi sa 25 monumentalnih kula, na 10 hektara koje uokviruje bedem dug 1500 metara, tada vreme ide šesto godina unazad. U donjem gradu vrvi kao u košnici: na sve strane vitezovi i princeze, šatori beli razapeti svuda, trgovci nude autentične torbice, sandale, kacige, sve vrste oružja od topuza, preko mača i koplja, do helebardi i falkona. Samo konji nedostaju.
Despot Đurađ Branković, najbogatiji vladar u istoriji Srbije ikada, gleda odnekud i sigurno zadovoljno trlja ruke. U njegovom Smederevu ovakva revija viteštva, snage i umeća.
Otac mu je bio čuveni Vuk Branković, koga je istorija nepravedno ocrnila, a majka Mara ćerka kneza Lazara. Njegov rođeni ujak, despot Stefan Lazarević, nije imao sopstvene dece, pa je za naslednika odredio baš svog sestrića Đurađa Brankovića, prethodno ga posinivši. A Djurađ, nije sedeo skrštenih ruku.
Pošto je u spletu političkih prilika postao turski vazal, Đurađ je bio primoran da vrati Beograd Ugarima, početkom 1428. godine koji je Stefan Lazarević dobio samo na uživanje – odlučio se da gradi novu prestonicu.
U to vreme Srbija je bila bogata zemlja. Zapravo, kako se slažu istoričari, nikada u svojoj istoriji, ni pre ni posle toga Srbija nije bila bogatija država. Godišnji prihodi despota Đurđa Brankovića samo od rudnika kod Novog Brda iznosili su od 120.000 pa do 200.000 dukata, a oni su činili samo 1/3 ukupnih prihoda despotovine. Budžet despotovine bio je ne mnogo manji od budžeta u to vreme najvećih evropskih država.
To ogromno bogastvo Srbije despot je iskoristio da za samo dve godine, od 1428. pa do 1430. godine, sazida smederevsku tvrđavu!
Graditelj Smedereva je, po svoj prilici, bio Georgije Kantakuzin, brat njegove žene Jerine. Na izgradnji je bila mobilisana cela Srbija. Tome u prilog govori i predanje, prisutno u celom dunavskom priobalju, da su iz majdana kod srednjovekovnog grada Rama na Dunavu, vađeni veliki komadi kamena, belog i zelenca, i vučeni nepreglednom kolonom volujskih kola, dok su nešto manji komadi do Smedereva stizali iz ruke u ruku.
Uvedena je čvrsta disciplina, kako bi se posao što pre okončao. To je značilo da red održavaju čete koje su bile sastavljene od grčkih vojnika koji su se u Srbiju sklanjali od Turaka. Za težak i naporan rad narod nije okrivio despota Đurđa već je svu krivicu svalio na Jerinu i njene Grke. Despotica je zato dobila naziv – prokleta Jerina.
Devet godina kasnije Smederevo će pasti pod najezdom Turaka. Despotova ćerka Mara završiće u haremu kod sultana Murata II,a sinovi Stefan i Grgur biće oslepljeni! Tu u Smederevu gde se aplaudira vitezovima, dogodila se jedna od najtužnij istorijskih scena: kada je otac Đurađ izašao da dočeka oslepljene sinove.
Živeo je 90 godina, dovoljno dugo, da uživa u lepoti tvrđave koju je podigao i ostavio generacijama. Da ga ne bismo zaboravilio napisao je :
Hristu bogu blagoverni, despot Đurađ, gospodin Srbljem, i Pomorju Zetskom naredbom njegovom sazida se ovaj grad u godini 6938. ( 1430).
