Nema tačnih podataka kada su naši preci počeli da stupaju u kaluđerski red ali se zna da bez njih ne bismo imali ovoliko kulturno, istorijsko i arhitektonsko nasleđe.
Srbi u prednemanjićkom periodu „koristili“ su grčke manastire, a zatim su počeli da prave manastire po Primorju i po drugim arhontijama Tračko-ilirskog polustrvu, kako se tada nazivao današnji Balkan.
Najveći broj tih drevnih manastira je nestao sa lica zemlje poput hrama koji je sazidala „supruga zetskog kneza Vojislava u Dubrovniku i u njemu kao kaluđerica preminula“, neki su u ruševinama poput manastira Sv. Sergija i Vakha na reci Bojani (danas u Albaniji) gde je sahranjeno čak četiri vladara iz kraljevske loze Vojislavljevića, Mihajlo, njegov sin Bodin, kraljevi Vladimir i Dobrosav, po zapisu Popa Dukljanina u Ljetopisu, ili crkva Svetog Đorđa u Zvečanu, srednjovekovnom gradu u blizini Kosovske Mitrovice, koju je podigao srpski veliki župan Vukan krajem XI. Veka, kako se navodi u delu vizantijske princeze Ane Komnin. Veoma mali broj crkava i danas postoje.
Manastiri su imali izuzetnu ulogu u tadašnjem društvu, naravno, najpre religioznu ulogu, ali i kulturnu, ekonomsku i političku.
Kaluđerstvo kao samostalna organizacija, preuzeto iz Vizantije, postalo je u startu prava institutcija koja se poštovala i zbog toga što je postalo utočište od despotizma. U tadašnjim vremenima bezbednost je bio pojam o kome je svako sanjao. Niko nije bio siguran u životu – od govedara do cara. Sa carskog prestola, kako je zabeležio Pantelija Srećković, naš akademik i istoričar, vodila su samo dva puta, na gubilište ili u manastir.
Graditi manastir značilo je ugoditi Bogu i napraviti mesto za crne dane ovoga sveta i za blažene dane onoga sveta. Ktitori su zidali manastire da bi u njima bili sahranjeni, a seljaci su gradili ortački crkve.
Svaki manastir je imao stranoprimnice – kuće za iznurene starce i bolnice za sve.
U vreme arhontija manastiri su se delili na manastire privatnih lica „opštinske“, na eparhijalne, stavropigije i carske manastire koji su najbolje prolazili jer nisu podlegali pod vlast episkopa, mitropolita niti patrijarha, niti su plaćali poreze ( dacije) i nisu imali obavezu da daju vladaru vojnike.
Iz starih zapisa saznajemo da se iguman birao na simpatičan način: „zapišu se dva imena i stave na svetu trpezu a posle službe nevino detence uzima jednu cedulju, pa čije ime na njoj piše, njega su priznavali za igumana“.
Sveštenstvo je kao institucija jačalo, pa je učestvovalo na državnim zborovima u zakonodavstvu. Visoki sveštenici su sedeli na skamijama odmah do cara, a niže njega vlastela, a još niže vlatelčići – niža vlastela.
Najvažniju ulogu u očuvanju kulturnog i istorijskog nasleđa odigrale su crkve i sveštenstvo. U našim manastirima rodila se prosveta, srpska knjiga, srpska nauka, medicina…
Sveštenik je bio srpski učitelj i doktor, telesnih i duševnih muka. Njima je bilo u dužnosti da svakome da ime, da blagoslovi njegov rad, brak, da ga upozna sa božjom premudrošću ali i sa prošlošću, sa postankom i sa njegovim praocima.
Koliko se samo morala namučiti reka Sava da skrene svoj tok, svu onu silnu vodu koju nosi iz Slovenije, kako bi napravila carstvo za život koji na vlažnom tlu buja kao kvasac. Tu je reka u Obedskoj bari, u južnom Sremu, stvorila carstvo za ptice, za biljke, za ribe, za vodozemce, za lotose, za paprat za jedinstvene barske orhideje, za mnoge vrste koje su vremenom postale endemske, pa i za čoveka koga je kao magnet privlačila sva ta vodena lepota.
Veliko carstvo podeljeno u dva dela, daje lepotu različitosti. Jedan deo Obedske bare koji je voden zove se Potkovica i nalazi se na obodu sela Obrež i Kupinova čuvenog mesta u kome su stolovali srpski despoti. Drugi deo nosi naziv Kopito ( ili Kupinske grede) i u njemu caruju prastare šume hrastova.
Ovo carstvo koje teritorijalno pripada opštini Pećinci, na sat i po od srpske prestonice, jedno je od najstarijih zaštićenih područja na svetu, zapravo drugo, odmah posle američkog parka Jelouston, kako vole da se pohvale Sremci.
Svakako je najstarije zaštićeno područje u Srbiji, i to zahvaljujući austrougarskom dvoru koji je 1874. godine, shvatajući posebnost Obedske bare – proglasio ovo područjem carskim lovištem i tako ga zaštitio od ljudi. Posle sloma Austrougarske, područje Obedske bare biva u sastavu Kraljevine Srbije, a zatim i Kraljevine SHS kada 1919. godine postaje zaštićeno kraljevsko lovište dinastije Karađorđević. Od 1980. godine Obedska bara je svrstana u spisak područja od izuzetnog značaja za ptice Evrope.
Na ovom mestu gde je tvorac iskazao talenat stvarajući neverovatne vrste, čovek ne zna čemu prvo da se divi.
Ako pogleda u vodu – videće ribu čikov koja je autohtona vrsta, štuku, šarana karaša, videće barske kornjače, vodene zmije, videće dabrove koji su se vratili. Ako pogleda zemlju – videće divlje mačke, kune zlatice, vidre, videće prastare hrastove lužnjake, i jasen, belu i crnu topolu, grab, brest, cer…videće biljku testericu, aldrovandu, barsku paprat, močvarnu orhideju, iđirot, barski petolist, banatski različak… Ako mu pogled ode uvis – nebom će špartati orlovi belorepani, sokolovi lastavičari, šljuke, čaplje, crne i bele rode sve zavisi koje je godišnje doba, jer u Obedskoj bari živi 91 vrsta gnezdarica i 128 vrsta prolaznica, zimovalica i lutalica. A kad padne suton na scenu će izlepršati i slepi miš ljiljak i nebrojena buba i mušica za kojima on traga. U prostranim šumama čovek će naći oko 180 gljiva i najrazličitije mahovine, kažu čak oko 50 vrsta.
Ali Obedska bara nije samo lepota koja nadahnjuje, ona ima posebno mesto u srpskoj istoriografiji. Na obodu močvare u srednjem veku, u sada jedva vidljivim ostacima, stolovali su srpski despoti. Tu je krajem 13. veka sagrađena od lomljenog kamena i opeke tvrđava i grad Kupinik kao granično utvrđenje ugarskog kralja koje zatim prelazi u srpske ruke u 15. veku. Đurađ Branković, najbogatiji srpski vladar ikada, dogradiće topovske kule na vodenoj tvrđavi, a sagradiće i svoju dvorsku crkvu posvećenu Svetom Luki u blizini koju je povezao mostom.
U tu crkvu i despotski grad Kupinik stići će 1486. godine i despotica Angelina sa sinovima Jovanom i Đorđem, i sa moštima pokojnog muža Stefana Slepog Brankovića koje je na epskom putovanju nosila iz Italije, gde je despot prvobitno sahranjen. Ona će obnoviti crkvu kako bi mogla na sveto mesto položi mošti despota Stefana Brankovića i osnovati manastir Obed po kome će i Obedska bara dobiti naziv.
Legenda koja je neprevaziđene u lepoti, kazuje da je despotica Angelina sa sinovima doplovila u Kupinik na lađi od čijeg drveta je zatim sagrađena drvena crkva.
Ta crkva Svetog Luke koju narod zove jednostavno crkva Svete majke Angeline držala se vekovima, Turci su je rušili, narod iznova gradio, ali konačno je savladao zub vremena tridesetih godina prošlog veka, zbog čega je SPC 2008. godine temeljno obnovila ovaj sveti manastir. Ona je najstarija srpska crkva severno od Save.
U ovom čudesnom kraju gde život izbija iz svakog atoma zemlje i vode, može se gledati prošlost kroz etno kuću od pletera – pruća, pleve, slame i blata i krovom je od trske u kakvima se nekada živelo. Ili kroz Muzej hleba koji je još 1995. godine osnovao slikar Slobodan Jeremić Jeremija želeći da prikaže kako se mesio hleb, i za kakve prilike. Tu je i drvo spomenik, prastara crna topola( zaštićena zakonom) koja priča drevnu priču posebno u leto kad njeni listovi zatrepere.
Mnogo je čudesa u Obedskoj bari i oko nje, i tu se čovek prosto pogubi u lepoti, pa ne zna kud će pre gledati, u nebo, zemlju ili u vodu. Ali kud god da pogleda – preplaviće ga smiraj i osećanje sreće što je tu.
U vreme kada Evropa nije ni postojala, u srcu Balkana, na mestu današnje Srbije i Rumunije, oko plodnog Dunava, živela je drevna civilizacija. Dok je ostatak sveta u tom kamenom dobu lovio divljač i ribu, naši preci – imali su svoju kulturu, kuće, ulice, pripitomjene životinje, seme i umetnost koja i danas zadivljuje svet. To je kultura Lepenskog vira. Postojala je od 9500. do 5000 godine pre nove ere.
Svoj razvoj evropski čovek je započeo ovde, u Srbiji, na Dunavu.
Danas je to mesto nezaobilazno za brojne turiste koji pohode našu zemlju. Nalazi se u okivru nacionalnog parka Đerdap koji je najveći u Srbiji i ima nekoliko arheoloških lokaliteta ( Trajanov most, Trajanova tabla, Diana, Golubački grad…), bogatu floru ( više od hiljadu biljnih vrsta) i faunu sa najraznovrsnijim divljačima. Na lokalitet Lepnski vir turisti dolaze sa brodova koji krstare Dunavom ili sa kopna. Udaljen je 15 kilometara od Donjeg Milanovca i najvažnija je tačka na mapi arheološke Srbije.
Jednu od najznačajnijih praistorijskih kultura pronašli su arheolog Obrad Kujović i student arheologije Ivica Kostić 30. avgusta 1960. godine. Njih dvojica su bili na terenu, tragajući za potencijalnim arheološkim nalazima pre nego što će celo to područje biti potopljeno kako bi se izgradila hidrocentrala “Đerdap I”. Odlučili su u jednom trenutku da se odmore na jednoj od privlačnih dunavskih terasa, u blizini Vira kod Lepene.
“Dok smo se rashlađivali dunavskom vodom”,svedočio je kasnije Obrad Kujović, “ zapazio sam prvo u vodi pored obale, a zazim i na obali, fragmente posuda od pečene gline. Bilo ih je toliko da smo za kratko vreme brzo napunili njima torbe. U prvi mah izlgedalo je kao da smo otkrili neku keramičku radionicu. Prikupili smo veću količinu tih ulomaka, za koje nije bilo dileme da pripadaju Starčevskoj kulturi. Bilo nam je jasno da smo otkrili bogato neolitsko naselje koje je postojalo na odličnom mestu, u jednoj uvali, koju je priroda ukrasila bogato šumom i raznobojnim stenama, a u isto vreme ih Dunavom zaštitila s jedne strane, a Koršo brdom s druge.
Uzbuđenje je bilo sigurno fantastično. Otkriti kulturu koja će kasnije postati svetski poznata – san je svakog arheologa.
Kujović i Kostić su fotografisali teren, skicirali mesto, prikupili sve podatke, napravili zapisnike a zatim se vratili u Beograd i sve predali Arheološkom institutu u Beogradu. Ali, ni slava ni zadovoljstvo iskopavanja – nije pripalo njima. Za lokalitet se ubrzo zainteresovao Dragoslav Srejović, u to vreme asistent na katedri za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Srejović je pokazao Lepenski vir svetu, a svet se divio i lokalitetu i Srejoviću. Kujović i Kostić, decenijama kasnije morali su sami da se bore za istinu jer ih Srejović, kao ni Dušanka Vučković Todorović, rukovodilac istraživanja u prvoj fazi – nikada nisu pomenuli kao prve arheologe koji su zaslužni za otrkiće lokaliteta. Poznatiji od njih je bio deda Miloje koji je arheolozima ustupio njivu na kojoj su pronađeni fragmenti. Profesoru i akademiku Dragoslavu Srejoviću, zamera se što u svojoj publikaciji iz 1969. “ Lepenski vir” u odeljku istorijat i istraživanje, pored oskudnih podataka koji se očigledno odnose na Kujovića i Kostića nije naveo i njihova imena.
Punom parom krenulo se u istraživanje pre nego što će postavljanjem brane na Dunavu, sve nestati zauvek. Svi pronađeni objekti i predmeti prebačeni su na viši nivo gde je izgrađena muzejska zgrada. Najlepše figure smeštene su u Narodni muzej u Beogradu. To je urađeno, kažu, prilično nesavesno, a prema svedočenju arhitekte Aleksandra Deroka, prilikom prenošenja polomljeno je i nestalo prilično eksponata, zbog čega je Lepenski vir nazvao “najvećom arheološkom katastrofom 20. veka”.
Jedna od statua i danas se nalazi u Berlinskom muzeju, a kupljena je za basnoslovne pare od nepoznatog prodavca i nije zavedena medju lepenskim predmetima.
Ali, to je prošlost i više ništa ne može da se ispravi. Ugavnom, priča o najstarijoj civilizaciji u Evropi iz Đerdapske klisure izgleda da je je zaokružena. Znamo ko su bili Lepenci, ti naši davni, davni preci.
Bili su to ljudi koji su živeli u naseljima koja su imala ulice. U središtu naselja nalazio se prostrani trg, koji je bio mesto obavljanja raznih rituala. Kuće su pravili od drveta, peska, pleve, blata, trske, gline… Svaka kuća imala je ognjište oko koga su bile smeštene skulpture, najpre samo glave a zatim (u kasnijoj fazi) i cele ljudske figure. Na njima su najčešće modelovane ribolike ljudske glave, a na nađenim predmetima su ugravirane zagonetne predstave: znaci slični koordinatnom sistemu, skice, slova, brojke, predeli. Skulpture ribolikog izgleda bile su aluzija na ribolov i plodnost, glavno zanimanje stanovnika Lepenskog vira.
Svoje mrtve sahranjivali su neobično: uspravno u jogi položaju ili u pozi fetusa i ispod ognjišta, dakle u kući. Verovali su da jedino duhovi mrtvih mogu da daju život deci ulaskom u njih nakon začeća. Živi i mrtvi živeli su praktično zajedno. Uz pokojnika je uvek bio i jelenski rog, koji ga je čuvao. Rogovi su bili i simbol ponovnog rađanja.
Neobična prastara civilizacija sa svim svojim osobenostima danas privlači na stotine hiljada turista godišnje. Moderna Srbija nudi im, smatra se, najbolji noćni provod, a arheološka Srbija – znanje o kolevci evropske civilizacije.
Dijana Dimitrovska, BCM 2022.
Pismenost
– U Lepenskom viru napravljeni su prvi tragovi pismenosti – kaže arheolog Dragan Janković – . Znakovi Lepenskog vira su vremenom formirali pismo. Pronađeni kameni žrtvenik, star 9.000 godina, sa grafizmima, koji liče na simbole i slova namenjeni za magijske rituale, u čijoj osnovi je takođe trougao, najverovatnije je osnova iz kojih je nastala azbuka kasnijih civilizacija. Grafizmi pronađeni na tom predmetu najstarije u pronađeno pismo na svetu.
Od svih evropskih naroda, izuzev onih kojima je grčki i latinski bio maternji jezik, Srbi su među prvima dobili svoje pismo i čitali na maternjem jeziku Bibliju i bogoslužne knjige. Bilo je to (posle 863. godine) u vreme kada su jedini kulturni jezici Evrope bili grčki i latinski, u vreme kada su samo oni imali svoja uređena pisma na kojima su pisane knjige i na kojima se služilo i propovedalo u crkvama. Bilo je to 700 godina pre nego što će, recimo, Nemci čitati Bibliju na svom maternjem jeziku. Srpska pismena književnost spada u najstarije na svetu, a srpski narod jedan od naroda sa najdužim stažom knjige na maternjem jeziku.
Do svog pisma došli smo spletom verskih okolnosti. U vreme prodora hrišćanstva i pokrštavanja, pomogla su nam u tome dva učena Grka iz Soluna, Konstantin ( kao monah Ćirilo) i Metodije koji su osmislili glagoljicu – naše staro pismo.
Oni to nisu učinili sa namerom da opismene slovenski narod koji se bio naselio u Solunskoj temi, dakle u njihovoj blizini. Poznato je da su baš Srbi ( Sloveni) u Solunskoj temi naseljeni u ove predele, kako je pisao Porfirogenit ili Šafarik i drugi pisci, onda „ kada su došla i njihova braća u Ilirik“. To su oni Srbi koji su molili cara Iraklija da se tu nasele. Glavni grad im se zvao Srbica, a najveća reka Bistrica.
Kao i svi Solunjani Konstantin i Metodije dobro su znali jezik svojih komšija Slovena iz okoline grada. Obojica visokog obazovanja i položaja: Konstatnin sa diplomatskim i misoniraskim iskustvom, a Metodije kao učeni monah i poznavalac slovenskih prilika i običaja.
Obojica su bili rođeni za poduhvat koji im je bio poveren. Naime, moravski knez Rostislav, na čiju su teritoriju kidisali nemački misionari, zatražio je od vizantijskog cara Mihaila III pomoć u učiteljima:
„ Naša je zemlja krštena ali mi nemamo učitelje jer mi ne razumemo ni latinski ni grčki jezik. Tražimo učitelje koji bi nas učili na našem – slovenskom jeziku“.
U to vreme, Sloveni solunske teme već su bili odavno pokršteni, pa se moravski knez na pravu adresu obratio. Stari pisci su zapisali da je znao i za srpske knjige iz Solunske teme.
Braća se temeljno pripremaju za povereni im zadatak misionarstva koji inače nije ni bio prvi. Konstantin je, naime, kao misionar išao u Hazariju, kako navodi istoričar Panta Srećković, gde se upoznao sa Rusima i video psaltir na slovenskom jeziku.
Najpre osmišljavaju posebno pismo prilagođeno osobenostima slovenskog jezika, glagoljicu ( od glagola govoriti) i utvrđuju osnovnu gramatičku normu slovensko književnog jezika.
Njihov staroslovenski, primećuju lingvisti, od samog početka ima prilično bogat rečnik i sintaksu osetno prilagođenu potrebama književnog izraza. Za ovo su zaslužni njihova mudrost i talenat ali i to što su očigledno od detinjstva odlično vladali i grčkim i slovenskim jezikom. Tamo gde im je trebao izraz kojega u slovenskom nije bilo, oni su presađivali grčku reč ali i češće stvarali novu reč slovensku po grčkom kalupu.
Takođe, praznine na koje su prilikom prevođenja nailazili, do tada nepismenih Slovena, redovno su popunjavali konstrukcijama prenesenim iz grčkog književnog jezika.
Pošto su preveli Bibliju i najvažnije bogoslužbene knjige sa grčkog na slovenski dijalekat kojim se govorilo u solunskoj temi ( ti prevodi, nažalost, nisu sačuvani u orginalima već u prepisima od kojih najstariji potiču iz oko 1000. godine), odlaze za Moravsku 863. godine, gde uvode slovensko bogosluženje, razvijaju organizaciju slovenske crkve, nastavljaju prevođenje .
Azbuka
U glagoljici svako slovo ima i ime, a od prva dva slova az i buki, dobili smo i naziv našeg pisma – azbuka. Imena slova imaju zančenje. Prvih devet slova glagoljskog pisma nose poruku: A = az, B = buki, V = vjedi, G = glagolju, D = dobro, E = jest, Ž = živeti, DZ = zelo, Z = zemlji, što znači u prevodu : Ja koji poznajem slova govorim da je vrlo dobro živeti (na) Zemlji.
U Moravskoj provode četiri godine kada ih nemačko sveštenstvo optužuje da su jeretici. Papa Nikola I ih zove u Rim, oni odlaze, uspevaju da se opravdaju, ali se jedan od braće neće vratiti. Ćirilo umire u večnom gradu 869. godine. Metodije se vraća u Moravsku, ali ga opet optužuju, stavljaju ga u tamnicu u Nemačkoj, posle čega izlazi i postaje arhiepiskop Panonije i Moravije.
Posle neprekidne borbe za jezik i pravoslavlje, ubrzo će i Metodije napustiti svet 885. godine. Njegovi učenici, Srbi iz Solunske teme, nastaviće misionarski i prosvetiteljski rad: Kliment iz Slovenije solunske (Slovenija je naziv za srpske zemlje), Gorazd, Angelar, Naum i Sava.
Proći će vekovi i vekovi, promeniće se granice stvorenih država hiljadu puta, a nama će zauvek ostati azbuka i knjiga koja na našim prostorima živi u materijalnom obliku na našem, maternjem jeziku 1200 godina.
Na Vidovdan sve reke u Srbiji poteku crvene kao krv. U gluvo doba noći, kazuje legenda koja se priča u našim starim krajevima, i najmanji izvor, potok i reka postane crvena u znak sećanja na jedan davni Vidovdan 1389. godine koji je postao centralni dođagaj u srpskoj istoriji. Uzvišica sa koje se vidi i napred i nazad, kako bi rekao vladika Nikolaj. I voda koja sve pamti, menja boju, sećajući se tog dana kada je Srbija stavila sve na kocku da bi zaustavila moćnog osvajača. I izgubila.
Na Kosovu polju ostao je cvet srpske države, cela generacija ratnika, očeva, muževa, braće. Sve što je stasalo da nosi makar i barjak krenulo je u odsudnu bitku za koju će se u prvi mah, bar u Evropi, verovati da su je Srbi dobili.
Gubitak je bio stravičan, zbog čega je zauvek urezan u narodnoj svesti. Srbija je tada zavijena u crno od čega se, veruju mnogi, do danas nije oporavila.
„Jer bolje nam je smrt u podvigu,
Negoli život u sramoti,
Bolje nam je u borbi smrt od mača primiti,
Negoli pleća neprijateljima našim podati…
Umrećemo da uvek živi budemo.“
I gde gog da kreneš po našoj istoriji, u kakve god sokake i rukavce zašao, odzvanjaće ove reči kneza Lazara izgovorene pred Kosovski boj.
A svuda, na tom putu po prošlosti, pratiće nas brojne legende.
Oduvek posle Kosovskog boja srpski narod je palio sveće i tamjan blizu crkve za kosovske junake.
Na Vidovdan, kaže predanje, prestaje da kuka čak i kukavica za izginulim junacima. Tada se ne peva i ne veseli.
I pre ovog kobnog događaja u srpskoj narodnoj tradiciji, Vidovdan je bio važan praznik. Ljudi su poštovali božanstvo Vida, Svetovida, boga obilja i rata i obeležavali ga.
Na Vidovdan se brala biljka vidovčica koja je posvećena Vidu i koja leči bolesne oči. U Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini palile su se ispred kuće vatre od slame i granja koje su momci i devojke preskakali govoreći: „ U ime Boga i svetoga Vida“ što je ostatak ranijeg verovanja stopljenog sa hrišćanstvom.
Ima i ljubavnih verovanja o Jelesijevdanu 14. juna kada se govorilo: „ Jelesije proso sije, ide Vide da obiđe, što je niklo da je niklo, a što nije, nek ne niče“.
Na Vidovdan pre izlaska sunca, naš narod je posećivao izvore i umivao se vodom u koju je ubačena vidovčica. Kada se sunce pojavi, govorilo se suncu: “ Vide, Vidovdane, šta očima video, to rukama stvorio“. Kod izvora se ostavljaju crveni konci koje niko ne dira.
U Bosanskoj Krajini devojke uoči Vidovdana beru crveno cveće vidić, koje pred spavanje stave pod jastuk. Koga usne, za njega će se udati.
Ima i „slatkih“ i nekako pravednih verovanja. Pre Vidovdana, kaže jedno, ne jedu se trešnje. Ako ne bude tako, na onom svetu Vid neće dati crvene, slatke plodove deci čije su sebične majke jele trešnje od Nove godine a nisu ih podelile i tuđoj deci. Pravda je bila na pijadestalu i na ovom i na onom svetu.
Srpska književnost jedna je od najstarijih na svetu. Od svih evropskih naroda, izuzev onih kojima je grčki i latinski bio maternji jezik, Srbi su među prvima dobili svoje pismo i čitali na maternjem jeziku Bibliju i bogoslužne knjige. Bilo je to (posle 863. godine) u vreme kada su jedini kulturni jezici Evrope bili grčki i latinski, u vreme kada su samo oni imali svoja uređena pisma na kojima su pisane knjige i na kojima se služilo i propovedalo u crkvama. Bilo je to 700 godina pre nego što će, recimo, Nemci čitati Bibliju na svom maternjem jeziku. Srpska pismena književnost spada u najstarije na svetu, a srpski narod jedan od naroda sa najdužim stažom knjige na maternjem jeziku.
Do svog pisma došli smo spletom verskih okolnosti. U vreme prodora hrišćanstva i pokrštavanja, pomogla su nam u tome dva učena Grka iz Soluna, Konstantin ( kao monah Ćirilo) i Metodije koji su osmislili glagoljicu – naše staro pismo.
Oni to nisu učinili sa namerom da opismene slovenski narod koji se bio naselio u Solunskoj temi, dakle u njihovoj blizini. Poznato je da su baš Srbi ( Sloveni) u Solunskoj temi naseljeni u ove predele, kako je pisao Porfirogenit ili Šafarik i drugi pisci, onda „ kada su došla i njihova braća u Ilirik“. To su oni Srbi koji su molili cara Iraklija da se tu nasele. Glavni grad im se zvao Srbica, a najveća reka Bistrica.
Kao i svi Solunjani Konstantin i Metodije dobro su znali jezik svojih komšija Slovena iz okoline grada. Obojica visokog obazovanja i položaja: Konstatnin sa diplomatskim i misoniraskim iskustvom, a Metodije kao učeni monah i poznavalac slovenskih prilika i običaja.
Obojica su bili rođeni za poduhvat koji im je bio poveren. Naime, Moravski knez Rostislav, na čiju su teritoriju kidisali nemački misionari, zatražio je od vizantijskog cara Mihaila III pomoć u učiteljima:
„ Naša je zemlja krštena ali mi nemamo učitelje jer mi ne razumemo ni latinski ni grčki jezik. Tražimo učitelje koji bi nas učili na našem – slovenskom jeziku“.
U to vreme, Sloveni solunske teme već su bili odavno pokršteni, pa se moravski knez na pravu adresu obratio. Stari pisci su zapisali da je znao i za srpske knjige iz Solunske teme.
Braća se temeljno pripremaju za povereni im zadatak misionarstva koji inače nije ni bio prvi. Konstantin je, naime, kao misionar išao u Hazariju, kako navodi istoričar Panta Srečković, gde se upoznao sa Rusima i video psaltir na slovenskom jeziku.
Najpre osmišljavaju posebno pismo prilagođeno osobenostima slovenskog jezika, glagoljicu ( od glagola govoriti) i utvrđuju osnovnu gramatičku normu slovensko književnog jezika.
Njihov staroslovenski, primećuju lingvisti, od samog početka ima prilično bogat rečnik i sintaksu osetno prilagođenu potrebama književnog izraza. Za ovo su zaslužni njihova mudrost i talenat ali i to što su očigledno od detinjstva odlično vladali i grčkim i slovenskim jezikom. Tamo gde im je trebao izraz kojega u slovenskom nije bilo, oni su presađivali grčku reč ali i češće stvarali novu reč slovensku po grčkom kalupu.
Takođe, praznine na koje su prilikom prevođenja nailazili, do tada nepismenih Slovena, redovno su popunjavali konstrukcijama prenesenim iz grčkog književnog jezika.
Pošto su preveli Bibliju i najvažnije bogoslužbene knjige sa grčkog na slovenski dijalekat kojim se govorilo u solunskoj temi ( ti prevodi, nažalost, nisu sačuvani u orginalima već u prepisima od kojih najstariji potiču iz oko 1000. godine), odlaze za Moravsku 863. godine, gde uvode slovensko bogosluženje, razvijaju organizaciju slovenske crkve, nastavljaju prevođenje .
U Moravskoj provode četiri godine kada ih nemačko sveštenstvo optužuje da su jeretici. Papa Nikola I ih zove u Rim, oni odlaze, uspevaju da se opravdaju, ali se jedan od braće neće vratiti. Ćirilo umire u večnom gradu 869. godine. Metodije se vraća u Moravsku, ali ga opet optužuju, stavljaju ga u tamnicu u Nemačkoj, posle čega izlazi i postaje arhiepiskop Panonije i Moravije.
Posle neprekidne borbe za jezik i pravoslavlje, ubrzo će i Metodije napustiti svet 885. godine. Njegovi učenici, Srbi iz Solunske teme, nastaviće misionarski i prosvetiteljski rad: Kliment iz Slovenije solunske (Slovenija je naziv za srpske zemlje), Gorazd, Angelar, Naum i Sava.
Proći će vekovi i vekovi, promeniće se granice stvorenih država hiljadu puta, a nama će zauvek ostati azbuka i knjiga koja na našim prostorima živi u materijalnom obliku na našem, maternjem jeziku 1200 godina.
D.D. – N.Đ.
Azbuka
U glagoljici svako slovo ima i ime, a od prva dva slova az i buki, dobili smo i naziv našeg pisma – azbuka. Imena slova imaju zančenje. Prvih devet slova glagoljskog pisma nose poruku: A = az, B = buki, V = vjedi, G = glagolju, D = dobro, E = jest, Ž = živeti, DZ = zelo, Z = zemlji, što znači u prevodu : Ja koji poznajem slova govorim da je vrlo dobro živeti (na) Zemlji.
