Kurvingrad, tvđava na dvanaestak kilometara od Niša, zbunjuje svojim imenom i poziva putnika kroz internet svet da sazna nešto više o njoj. Ako već ne može da je poseti na proplancima planinskog venca Seličevica i oseti misteriju mesta – može da gugla. Iako utvrđenje ima više naziva: Koprijan, Korvin grad (po Matiji Korvinu ugarskom kralju) narod ga je kroz vekove jednostavno nazivao Kurvingrad ili Kurvinokale.
Prva je asocijacija, prirodno, da je tvrđava dobila naziv po najstarijem zanatu. Jedna od legendi koje se u niškom kraju vezuju za Kurvingrad kazuje da je baš jedna takva dama za vreme osmanske opsade uvrđenja uspevala da „umoli“ stražare da je puste noću van grada. Pročula se priča, pa su grad prozvali Kurvingrad. Ipak, malo je verovatno da su zbog jedne razuzdane dame nazvali čitav grad uvredljivim nazivom. Ima mišljenja da su ovaj pogrdan naziv gradu dali Turci.
Druga legenda je golicavija. U njoj je glavnu ulogu ponela neka imućnija žena, vlastelinka koju narod u legendi naziva „carica“ koja se bila zaljubila u jednog sveštenika iz obližnjeg manastira Svetog Jovana. Budući izuzeto pobožna, žena je pod izgovorom da ide da se moli odlazila noću u manastir. Za njene noćne izlaske se ubrzo saznalo, pa je narod ogovarao ženu, tvrdeći da čak prostire nekakva platna preko kojih je noću prelazila do manastira na obližnjem brdu.
Po kome god da je grad dobio naziv činjenica je da je veoma star. Arheološka istraživanja, koja se sporadično sprovode od tridesetih godina prošlog veka do danas, dokumentuju da je Kurvingrad sagrađen na temeljima drevne antičke građevine neposredno pred Kosovski boj. Njegove visoke i čvrste zidine kazuju da se srpska država pripremala ozbiljno za rat sa Turcima koji su polako nadirali na Balkan, osokoljeni maričkom tragedijom srpske vojske.
Nadvratni kamen koji je sa tvrđave odnet u Narodni muzej u Nišu, kako bi se sačuvao, kazuje da je grad Koprijan ( Kurvingrad) sazidao Nenad, sin kaznaca (blagajnika) Bogdana, najverovatnije 1372. godine. Bila je to sigurno teško vreme jer je godinu pre izgradnje umro poslednji srpski car i poslednji Nemanjić – Uroš V, koji nije imao naslednike, čime se muška grana slavne srpske loze Nemanjiića ugasila. Uz to, iste te godine dogodila se Marička bitka, najstrašnija pogibija u celoj dotadašnjoj srpskoj prošlosti. Kralj Vukašin i Uglješa Mrnjavčević, teško ranjeni, poubijani su od svojih lakomih slugu. Srpski kaluđerski letopisi prikazuju to kao božju kaznu za postupak Mrnjavčevića prema caru Urošu sa kojim su zajedno vladali.
Lepi čvrsti grad koji je obnovio sin kaznaca Bogdana, nije dugo blistao kao kruna na vrhu brda. Budući da je imao odličnu odbrambenu lokaciju bio je meta Osmanlija. Osvojen je najpre 1413, a zatim i 1451. godine, kada je za dugo prešao u turske ruke.
U narednim vekovima Kurvingrad su i Turci napustili, propadao je, napušten i oronuo. Tek tridesetih godina počela su istraživanja, kada je ustanovljeno da je reč o izutetnom srednjovekovnom lokalitetu. Nešto kasnije, 1947. godine država ga je stavila po zaštitu kao dobro od velikog značaja.
Od tada, međutim, kao da je postao magnet za lovce na istorijsko blago. Pljačkaši sa detektorma za metal, kako su svedočili arheolozi, prekopavali su utvrđenje, uništavajući arheološke ostatke, a jedan ukop je bio dužine 5 metara, širine 3 i dubine 2,5 metra. Osim njih, Kurvingrad je uništavalo i mesno stanovništvo koje je odnosilo kamen sa tvrđave. U mnoge vikendice u okolini ugrađen je drevni kamen Kurvingrada.
Poslednjih godina arheološka istraživanja su nastavljena i otkrivena je, kako je navela rukovodilac istraživanja Vesna Bikić sa Arheološkog insituta u Beogradu, cisterna izgrađena od vodonepropusnog maltera, zatim mnoštvo keramičkog posuđa, građevinskog materijala i jednog većeg kamenog tocila.
Uporedo, ipak, niški Zavod za zaštitu spomenika radi i rekonstrukcija zida Gornjeg grada tvrđave po projektu Minitarstva kulture, zajedno sa opštinom Doljevac kojoj lokalitet pripada. Nišlije se nadaju da će ovaj izuzetni arheološki lokalitet u budućnosti biti obnovljen u celosti i da će postati atrakcija niškog kraja, bilo kao Koprijan, bilo kao Kurvingrad ili Kurvinokale.
Bela Stena je, kaže legenda, utvrđeni pogranični grad, koji je podigao car Dušan kome je pomagala vila Razvigora… Bila je to čvrsta odbrambena tvrđava dužine 85 metara, šrioka 45, na dobroj strateškoj poziciji sa koje se mogao kontrolisati put između moravske i kolubarske doline.
Tvrđava u selu Krčmaru, nedaleko od Divčibara i Mionice, u staro vreme bila je na granici između srpske države i Ugarske, a kasnije između turske imperije i Srpske despotovine. Imala je stalnu posadu koju su sačinjavali plaćeni vojnici, a tokom rata i mesno stanovništvo, kojim je upravljao vojni zapovednik, dok je civilnim delom grada upravljao knez.
Ova tvrđava, koja se prvi put pominje 1392. godine u povelji ugarskog kralja Žigmunda kao Castrum Belasztena, igrala je važnu ulogu u srpskom carstvu koje je bilo u usponu i kasnije, kada će se, sredinom 15. veka, naći pred konačnim slomom.
Štitila je ona carstvo Dušana Silnog, a zatim i njegovog sina Uroša V Nemanjića, bila je tu u vreme Mrnjavčevića koji su sa carem Urošem V zajedno vladali… U to doba se kraljević Andrijaš Mrnjavčević, brat Kraljevića Marka, zaljubio u vilu Razvigoru. Brojne legenede u divčibarskom kraju pamte ljubav čoveka i vile i krase ionako čarobni kraj.
Ali, neće moći ni vila Razvigora da spreči njenu propast kada Osmanlije krenu u završno osvajanje Despotovine.
Posle smrti despota Đurđa Brankovića 1456. godine, koji tvrđavu obnovio, ali i posle unutrašnjih sukoba Brankovića, utonuće u mrak. Sultan Mehmed II Osvajač krenuće u konačni obračun sa Srbijom sa ogromnom vojskom koja je nadirala Carigradskim drumom i drugim pravcima. Bela Stena će pasti konačno 10. maja 1458. godine, godinu pre pada Smedereva i konačne propasti Srbije.
U vekovima koji će proleteti nestajaće polako sa lica zemlje, tamošnji narod će uzimati kamen po kamen od drevne tvrđave za svoje potrebe, oduzimajući joj poslednje materijalne ostatke.
Neće biti tu zanosne vile Razvigore da pomogne tvrđavi da preživi. Biće da se negde poduže zadržala.
Svetli neugasivim sjajem tvrđava Bač, kao svetionik u panonskoj žitnici – ispisujući svoju novu istoriju i kazujući staru.
Bila je najvažnija građevina u ravnici kroz koju su u prošlosti tutnjali Skordisci, Dačani, Huni, Goti, Ostrogoti i drugi osvajači na svojim brzim konjima, u potrazi za novom zemljom i bogatstvima, a nema sumnje da je Bač bio bogat grad, koji je privlačio pažnju. Istoričari su zabeležili da ga je prvi put spomenuo vizantijski car Justinijan u svom pismu iz 535.godine.
Bač sanjaju da osvoje, nekima to uspeva, poput Avara, drugi ga grade i ulepšavaju kao vladari Arpadovići, kada je bio i sedište biskupije.
Privlačan, Bač mami svetske putnike, pa arapski geograf Idrizi 1154. gоdinе ucrtava Bač u svoju kаrtu svеtа, to i potvrđuje zapisom: „Bаč је glаsоvitо mеstо, kојеg ubrајајu mеđu оstаlе vеlikе grаdоvе. Тu sе nаlаzе piјаcе, trgоvаčkе rаdnjе, zаnаtliје i grčki nаučnici… Žitо је pаk јеftinо, јеr sе mоžе nаći u izоbilјu…“
I danas to magično žito talasa obale panonske ravnice, dajući ljudima sigurnost i izobilje.
U vreme kada će nastati moćna tvrđava, Bač je bio u vlasti susedne države Ugarske, čiji je vladar, u to vreme bio Karlo Anžujski. Uznemiren zbog silnog srpskog kralja, a zatimi cara Dušana, čija se država vrtoglavo širila, Karlo Robert Anžujski odlučuje da se na granici njegovog krajevstva podigne tvrđava kao odbrana od napada. Nastala je između 1338. i 1342. godine i bila je bez sumnje veličanstven simbol kraljevstva i snažan odbrambeni zid koji je odbijao neprijatelje.
Na oko neosvojiva tvrđava sa don-žon kulom kraj rezidencijlne palate, i na uglavoima pet isturenih kula povezanih bedemom visine 12 metara, širine 2,5 sa kojih se pratilo sve u ravanici. Dograđivana i dorađivana kroz minule vekove da bi u 15.veku Bač „ stasao“ u neosvojivu tvrđavu koju je štitio vodeni jarak sproveden od meandara reke Mostange.
Palisadama ograđeno podgrađe bilo je prva zona u koju se ulazilo preko mosta i kroz ulaznu kulu sa kapijom. U severozapadnom delu meandra, na ostrvu, bio je smešten utvrđeni zamak, do koga se stizalo kroz izdvojeni barbakan, sa svih strana okruženog vodom. Onaj ko je bio u tom zamku mogao je mirno da spava.
Celo utvrđenje raspolagalo je 8.700 metara kvadratnih dok je osnova tvrđave, površine 5.600 metara kvadratnih u obliku trapezoida i prilagođena terenu.
Unutar utvrđenja, osim rezidencije, smešteni su razni objekti, bunari, žitne jame. Graditelji su insistirali na estetici pa sve objekte unutar tvrđave krasi dekorativni kamen u gotičkom stilu.
Najveća nesreća zadesiće je tokom Rakocijevog ustanka (1703 – 1711), kada je proterana osmanlijska vlast sa teritorija kraljevine Ugarske. Tada će biti minirana i napuštena.
Ali, na našu sreću, preživela je tvrđava, dočekavši svoje najlepše dane: rekonstrukciju i vidanje starih rana.
Najbolje očuvana srednjovekovna tvrđava u Vojvodini, rekonstruisana sredstvima EU i Vlade Srbije, postaje polako jedna od najlepših u državi. Zaslužila je da se podmladi, ulepša i da uživa u pogledima turista i pričama turističkih vodiča kakva je nekada bila.
Tvrđava Koznik kao kameni svetionik stoji postojano i danas na vrhu planine Željin, na 922 metra nadmorske visine i kao da ne shvata da je proletelo sedam vekova od njenih slavnih dana.
Nije se moglo proći aleksandrovačkim krajem (na oko 11 kilometara od Aleksandrovca i 8 od Brusa) a da se ne zastane da se pogleda Koznik. Bio je to dominantan grad iz kojeg se kontrolisalo celo područje koje se i danas naziva Rasina.
Ovo utvrđenje ima drevnu energiju. Sagrađeno još za vreme Kelta uvek je privlačilo istoričare i avanturiste sa pričama o zakopanom blagu i mističnim predmetima.
Ono što danas vidimo na Kozniku ostaci su tvrđave nastale tokom 14. veka. Bio je to grad u kome je knez Lazar Hrebeljanović često boravio.
Sam čestiti knez ga pominje kao „plemeniti Koznik“ 1381. u povelji koju je potpisao za Lavru Sv. Atanasija na Svetoj Gori. Smatra se da je gospodar župe Rasina Radič Postupovič, veliki čelnik despota Stefana Lazarevića, ovaj grad utvrdio i koristio. Ovaj čelnik se u istoriji pominje u vreme izmedu 1413. i 1435. godine.
Od tada, pa nadalje kroz istoriju, Koznik je ime koje se često sreće. U XV veku poljski istoričar Dlugoš navodi da je despotu Đurđu Brankoviću po ugovoru sa Turcima vraćen 1444. i grad Koznik.
Za vreme turske vlasti Koznik je bio aktivano utvrđenje. Imao je izuzetno važnu stratešku poziciju i Turci su ga logično koristili kao vojni objekat. Opasan jakim bedemom koji prati konfiguraciju terena blago se sa vrha planinske kose spuštajući na dole. Bedem je ojačan sa osam kula različitih dimenzija.
Na najvišoj tački grada, na sredini severnog bedema smeštena je donžon kula. U pitanju je četvorostrana kula sa osnovom pravilnog kvadrata stranice 9 m i debljinom zida od oko 2 m, u koju se ulazilo sa južne strane.
Dve najveće na severnoj strani služile su i za stanovanje. Severozapadna kula, prvobitno predviđena kao ulazna, u toku gradnje je zazidana, tako da je jedini ulaz bio na severoistočnom zidu. U južnom delu utvrđenja nalazi se ognjište popločano opekom i sistem za snabdevanje grada vodom – cisterna sa četiri bunara. Prilikom arheoloških straživanja otkriveni su i zidovi objekta datovanog u drugu polovinu XIV veka. Obilje pokretnog arheološkog materijala, komada arhitektonske plastike moravskog stila i delova fresaka govore o postojanju crkve na mestu delimično istraženog objekta u severoistočnom delu grada, koji pripada najstarijem nivou gradnje, a smešta se u drugu polovinu XIV veka.
Južno od grada bilo je podgrađe. Tu je živelo stanovništvo, tu se trgovalo, susretalo, tu je bujao gradski život.
Arheološki i konzervatorski radovi izvođeni su 1972, 1977, 1981–86. i 1988. godine otkrili su da je mesto bilo frekventno i važno.
Ima šta da se vidi i danas, iako je utvrđenje prilično oštećeno. Ako vas put nanese u dolinu Rasine ili Ibra, hteli – ne hteli, uočićete tvrđavu na brdu. Mističnu, usamljenu, magičnu i lepu. Tvrđavu koja čeka restauratore. Ruševina željna graditelja.
Kada se nađu, i ovo utvrđenje će zablistati sjajem kojim blistaju posle obnove Golubac ili Ram, oba na Dunavu koja su već postala mesta koja ne mogu da se prođu.
A dok se Koznik ne obnovi, držaće ga u životu meštani i gosti. Svake godine u avgustu u Noći muzeja, otvore se i vrata Koznika i svi posetioci se vrate u srednjovekovni život. Oni se obuku kao seljaci ili velmože, ponesu oružje i oruđe, opreme se vinom i rakijom i Koznik – oživi. Kako će tek biti posećen i veseo kad bude restauriran može samo slatko da se zamišlja.
Tvrđava Žrnov na Avali koju je 1934. godine iz nepoznatih razloga srušio kralj Aleksandar I Karađorđević, ne postoji 90 godina – ali je sećanje na nju veoma živo. Možda zbog svoje daleke i maglovite prošlosti, možda zbog teza da je miniran jer je to bio masonski hram, možda zbog toga što je o Žrnovu, pošto je zbrisan s lica zemlje, bilo zabranjeno govoriti – tek tvrđava Žrnov i “mrtva” neprekidno intrigira javnost.
Svako ko ode na Avalu da pogleda Spomenik neznanom junaku, koga je na mestu tvrđave po nalogu kralja uradio hrvatski vajar Ivan Meštrović, pomisliće na izgubljenu tvrđavu Žrnov i tajnu koja je obavija.
Istoričar Radovan Damjanović koji je napisao knjigu o Žrnovu ili, kako ga naziva, srpskom Avalonu, kaže da je Žrnov miniran u aprilu i maju, a da je kralj Aleksandar ubijen 9. oktobra 1934.godine.
-Do 1942. godine niko nije smeo da pomene Žrnov, niti da istražuje o njemu – kaže Damjanović.- Tek kada su došli Nemci dali su na uvid nacrte ovog utvrđenja, a Đorđe Bošković je u arheološkom časopisu „ Starinar”, koji izdaje SANU, objavio fotografije pre i posle rušenja. Uz te fotografije, koristio sam izjave očevidaca i retku literaturu o Žrnovu, istraživao i istraživao i napisao konačno knjigu o Žrnovu.
Ali, zašto je kralj Aleksandar naložio da se sruši Žrnov, pitanje je koje sve intrigira i iznova traži odgovor? Damjanović odgovara :
– Tokom mog istraživanja po muzejima naišao sam na jednu staru fotografiju na kojoj je prikazan Žrnov i na kojoj piše „ izgradnja hrama”. Tu je, dakle, bio masonski hram. Meštrović je, recimo, dobio nenormalne pare za izgradnju Spomenika neznanom junaku, koju je inicirao kralj Aleksandar I, neverovatna tri miliona dinara, što je nezamislivo i u današnjem okviru.
Ostalo je zabeleženo i da je neko prigovorio kralju Aleksandru što je srušio tvrđavu koju je gradio srpski vladar, na šta je kralj odgovorio da je mislio da su tvrđavu podigli Turci.
U svakom slučaju, tvrđava je mrtva, a sećanje na nju prilično živo jer se istorija Žrnova proteže u duboku prošlost koja ništa manje nije interesantnija od masona.
Utvrđenje su, početkom prvog milijenijuma, držali Rimljani koji su tu zapravo čuvali dragocene minerale koje su vadili iz obližnjeg rudnika na Avali odakle se vadio čuveni skupoceni crveni pigment, cinaberit (na srpskom se on zove „ crvac”) i, takođe dragoceni, ćilibar i mnoga druga ruda. Vinčanske figurine bojene su ovom skupocenom bojom i do dana današnjeg nisu izgubile boju.
Dragoceni minerali i rude iz rudnika su donošeni u utvrđenje gde su ih čuvali vojnici. Odatle su transportovani dalje, a karavane je pratila i čuvala vojska.
U srednjem veku Žrnov će ponovo biti aktivan i to u vreme kada despot Stefan Lazarević dobije od Mađara Beograd. Despot će sazidati na mestu rimskog utvrđenja grad koji je trebalo da brani put ka Beogradu i sam grad.
Bio je to solidan gradić sa dve kule i čvrstim bedemima. Kada po dogovoru dve strane Beograd bude vraćen Mađarima, posle smrti despota Stefana Lazarevića, njegovom nasledniku Đurđu Brankoviću, ostaće tvrđava Žrnov koja će i dalje igrati veliku ulogu.
Ali i Turci koji nadiru će želeti Žrnov koga zauzimaju 1442. godine. Dve godine kasnije, 1444, odlukama Segedinskog mira, Trurci Osmanlije će morati da vrate gradove i utvrđenja Srbima, pa će se pored Golupca, Kruševca, Novog Brda naći i Žrnov.
Ratna sreća se menja i 1458. Turci Osmanlije ponovo zauzimaju Žrnov koji im je bio strateški važan za jurišanje na Beograd koji će pasti tek 1521. godine. U tom periodu oni će grad dograđivati prema ratnim potrebama.
Po jednoj turskoj mapi urađenoj na svili, iz 1521. godine, prikazan je Beograd sa okolinom iz ptičje perspektive na kojoj se vidi utvrđenje Žrnov sa kulama koje su imale krovove.
Kada je kralj Aleksandar odlučio da ga poruši, na opšte nezadovoljstvo srpske javnosti, utvrđenje je bilo još solidno. Nestalo je zatim u detonacijama koje je zatim prekrio beton i Spomenik neznanom junaku.
