U slavno doba srpske istorije, početkom 13.veka, na zemlje kralja Dragutina Nemanjića i ugarskog kralja Vladislava napadali su dvojica bugarskih velikaša, braća Drman i Kudelin. Išli su protiv njih i Mađari i kralj Dragutin ali, nažalost, neuspešno.
Kada su krenuli da otimaju teritorije, srpski kralj Dragutin pozvao je u pomoć svog brata kralja Milutina koji se odazvao i zajedničkim snagama braća su pobedila bugarske velikaše, zauzela grad Ždrelo, a zatim i celu Braničevsku oblast koja je ušla u sastav Dragutinove države.
Zadovoljan pobedom kralj Milutin je u znak slave i sećanja dao da se podigne manastir Vitovnica 1291. godine, desetak kilometara od Petrovca na Mlavi prema Kučevu. Na krečnjačkoj steni nikla je crkva posvećena Uspenju Presvete Bogorodice. Do današnjih dana manastir nosi ime koje duguje reci Vitovnici koja protiče u blizini.
Kroz prohujale vekove manastir je stradao više puta. U tursko vreme su ga palili, rušili, a narod i monasi ga iznova podizali. Prvi pisani pomen zabeležen je 1537. godine. Plaćao je veliki porez, na osnovu čega se zaključuje da je bio bogat. Po turskom popisu iz 1527. godine u manastiru žive dvojica monaha, deset godina kasnije trojica, da bi 1578. godine u manastiru bilo šestorica.
Tu je 1557. godine nastal i prekrasno Vitovničko jevanđelje koje je čuveni zlatar Vuk Kondo okovao u pozlaćeno srebro. Jevanđelje je pisano crnim mastilom, važnije napomene ispisane su rastopljenim zlatom. Ornamenti i inicijali rađeni su zlatnom, plavom, crvenom i zelenom bojom, dok su rečenice razdvajane zlatnom tačkom. Viotovničko jevanđelje su monasi sačuvali noseći ga sa sobom u zbegovima i povlačenju pred Turcima. Posle austrijsko-turskog rata Vitovnica je pusta, monasi su potražili spas u Bešenevu, na Fruškoj gori, gde donose vitovničko blago među kojem je i Vitovnička čaša, anafornik, koju je iskovao i pozlatio 1652. godine Luka Kujundžija iz Ćiprovca kod Ćustendila gde je, inače, bio kujundžijski centar u kome su srpske kujundžije u XVII veku izrađivali fine zlatne i srebrne predmete. Danas se obe vredne relikvije čuvaju u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu.
Manastir je posebno stradao tokom Prvog srpskog ustanka kada su ga Turci porušili u znak osvete nad Homoljcima koji su učestvovali u ustanku. Posle Drugog srpskog ustanka, Paul Matejić obnavlja drvenu pripratu, a Stevan Dobrnjac deo konaka i kuhinju (1837). Zatim vitovnički monasi Stefan Mihajlović, Simeon Nikolić i Hadži Stefan Bojović dižu manastir na noge celog ga obnavljajući.
Strašna zverstva i teror manastir i monasi doživeli su za vreme bugarske okupacije od 1915-1918. godine kada su okupatori odveli u logor igumana Isaiju Bogdanovića i tamo ga ubili. Iz manastira su odneli vredne predmete i stoku. Stiže Drugi svetski rat i nova stradanja. Nemci spaljuju manastir i u pepeo pretvaraju svu muku vitovničkih monaha. Uspevaju da uhvate jerođakona Avakuma Momčilovića koga su sproveli u logor na Banjici gde su ga i ubili.
Kaže se da od goreg uvek ima gore, pa tako manastir i bratija doživljavaju golgotu kada na vlast dolaze lokalni seoski komunisti 1945. godine. Oni ubijaju svu preostalu bratiju i otimaju od manastira imovinu, a komunisti Vitovnice, združeno, ubijaju i igumana Vitovnice jeromonaha Mardarija Zdravkovića.
Crkva šalje u opustošen manastir 1946. godine jeromonaha Hrizostoma Pajića i postavlja ga za igumana. U bogomolji bez krova, iguman Hrizostom vraća život vitovničkom manastiru. Taj životni dah struji i danas.
Čuvaju naši manastiri kao spomenari, prastare slike naših predaka, a Mileševa, kraljevski manastir kraj Prijepolja, u blizini srpsko-crnogorske granice, čuva lik našeg prvog arhiepiskopa. Prodorne oči Svetog Save, boje duboke vode, živo nas gledaju sa južnog zida crkve posvećene Vaznesenju Gospodnjem u Mileševi. Tu ga je ovekovečio nepoznati slikar još za života, ostavljajući srpskom narodu neprocenjiv dar: lik prvog srpskog arhiepiskopa onakav kako je u stvarnosti izgledao Ili bar kako ga je umetnik doživeo.
Zahvaljujući toj fresci u Mileševi, lik Svetog Save ušao je u udžbenike, u škole i istoriju, i u individualno pamćenje.
Mileševa čuva i čudesno lepu fresku iz 13. veka zvanu Beli anđeo za koju je vladika Nikolaj Velimirović rekao da je kao molitva. Samo čudo je sačuvalo ovu fresku, koju su naslikali grčki majstori, od uništenja. Tokom turskih razaranja freske su stradale, ali ne i Beli anđeo. Ostao je netaknut do rekonstrukcije u 16. veku, kada je preko freske Mironosnice na Hristovom grobu, gde beli anđeo pokazuje da je Hristov grob prazan, naslikana druga freska, koja ga je zapravo sačuvala od uništenja.
Tokom 20. veka urađena je restauracija crkve i tada je otkriven Beli anđeo. Svojom lepotom osvojio je sve. U prvom satelitskom video druženju Evropa je pozdravila Ameriku između ostalog i slikom Belog anđela, a taj je snimak zatim poslat u kosmos, gde još putuje u nadi da će se neka vanzemaljska civilizacija oduševiti lepotom ljudske umetnosti.
Dve nacionalne ikone čuva Mileševa i ne zna se da li je Sveti Sava sačuvao Belog anđela ili je Beli anđeo sačuvao Svetog Savu kroz osam vekova njihovog postojanja. O tome možemo samo da nagađamo, uživajući u lepoti i značaju obe freske, kao i samog manastira čija izgradnja seže u duboku prošlost i čiji prvobitni izgled, takođe, znamo zahvaljujućui frersci na kojoj kralj Vladislav drži manastir Mileševu u ruci.
Kraljevski manastir i nemanjićku zadužbinu završio je 1235. godine kralj Vladislav, drugi, mlađi sin Stefana Prvovenčanog, koji je posle starijeg brata Radoslava, koga je smenila moćna srpska vlastela, preuzeo presto. Sva trojica su inače prikazani na freskama u Mileševi. Vladislav je bio oženjen bugarskom princezom Belosavom, koja ima direktne veze sa obe srpske ikone u Mileševi, kao i sa samim manastirom.
Bugarska princeza i srpska kraljica nosi veliku zaslugu za to što je telo Svetog Save prebačeno u Srbiju. Da nje nije bilo, ostalo bi u Trnovu, gde se Sveti Sava upokojio, vraćajući se sa velikog hodočašća po Svetoj Gori, januara 1236. godine. Njegovo telo položeno je tada u veliki kameni sarkofag u trnovskoj crkvi Svetih četrdeset mučenika, zadužbini carske familije Asen. Srpska crkva tražila je da se Savine mošti prebace u Srbiju, ali bugarska crkva i sam patrijarh bili su protiv.
Zbog toga Vladislav i Belosava kreću u Trnovo da od njenog oca izmole mošti Svetog Save. Zahvaljujući Beloslavi to se i dogodilo. Dve i po godine posle Savine smrti, 6. maja 1237. godine, uz veliku radost srpskog naroda, svete mošti položene su u Mileševu, Vladisavljevu zadužbinu. Kasnije će 1594. godine na Veliki petak Turci upasti u Mileševu, oteti mošti i odneti u Beograd gde će ih Sinan paša spaliti na Vračaru, verujući da će tako ugušiti kult mileševskog besmrtnika.
Ostaće netaknuta leva šaka Svetog Save koja je i danas velika relikvija u Mileševi i u Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
Kraljica Belosava ima veze i sa likom Belog anđela kome je, kažu hroničari, baš ona podarila lik.
Na kraju, smatra se da je baš ona nagovorila muža Vladislava Nemanjića da započne gradnju Mileševe kao svoju zadužbinsku crkvu, što je on i uradio, ostavljajući nam u nasleđe jedan od najlepših spomenika kulture koje imamo.
U Mileševi je zasađena prva vinova loza, pa ne bi bilo iznenađujuće da je i tome kumovala naša kraljica. Bila je Mileševa i glavni književni centar uz Hilandar, Studenicu i Žiču.
Duboke i neizbrisive tragove ostavila je u Mileševi kraljica Beloslava, ali joj istorija nije bila naklonjena. Nije zabeležila ni kada je umrla, ni gde joj je grob, kao da nije ni postojala.
Ali, možda joj istorija nije bila naklonjena, ali je sudbina presudila u njenu korist dajući njenom liku – besmrtnost. Kad god pogledamo u Belog anđela, jednu od najlepših freski na svetu, pogledaćemo zapravo u topli lik kraljice Belosave.
Tu je dolazio kao dete patrijarh Pavle i moguće da je baš u manastiru Orahovica prvi put upoznao Boga. U dubokim slavonskim šumama, gde caruje moćni hrast, drvo starih Slovena, daleko od naselja i ljudi, našao je nebeska prostranstva u jednom od najstarijih pravoslavnih hramova Slavonije.
Nekada se manastir Orahovica zvao Remeta, „ monaška pustinja“, i pod tim nazivom se pominje u 15. veku. Nešto kasnije će mu proimeniti naziv u Duzluk, po selu u blizini. Menjaće imena ali će uvek biti svetionik slavonskih Srba čije svetlo nikada nije ugaslo.
Ni onda kada je u poslednjem ratu zverski ubijen otac Milutin Amidžić koji je odlučio da crkvu ne napušta. U mračno doba kada su Srbi klani, mučki ubijani i paljeni po svojim kućama, neki čak i vezivani ili odvođeni u noć, ostao je otac Milutin sa svojom crkvom do svog kraja.
Njegovo telo pronađeno je 16. decembra 1991. godine u manastiru. Meštani su pričali da su hrvatske snage najpre mučile oca Milutina, a onda ga obesili. Hrvatski vojnici su zatim minirali kapelu, ukrali zvono i dragocenosti koje su našli.
U hrvatskoj se o tome danas ne govori. U hronici ovog starog manastira navodi se „ da je otac Milutin umro mučeničkom smrću“ i nekako Srbe boli što o tome tamo ne sme ni da se priča.
Istina zauvek ostaje zapisana u knjigama, poput „Duhovni genocid 1991-1995„ u kojoj je Slobodan Mileusnić pobrojao žrtve hrvatskih vojnih snaga, navodeći da je otac Milutin bio jedno od 95 sveštenih lica koji su tokom rata u Hrvatskoj bili žrtve – poginuli ili mučeni, zatočeni u logore.
Duh oca Milutina živi u manastiru Orahovica i celom slavonskom kraju gde ga pominje narod zanavek, ne propuštajući da se prekrsti za pokoj njegove duše.
Stradao je manastir Orahovica i za vreme Drugog svetskog rata kada su ga ustaše na pravoslavni Božić – 7. januara 1942. godine do temelja gotovo srušile. Okolne zgrade manastirske pretvorene su u ustaške logore, gde je bilo zatvoreno više Srba iz okolnih sela koji su strašno mučeni i prebijani.
Današnji izgled crkva je dobila 1592. godine, kada je izgrađena a dve godine kasnije je i freskopisana od majstora iz Vlaške, iz današnje Rumunije. Zna se, međutim, da je crkva sagrađena na temelju jedne starije građevine. Radovi na iskopavanju koji predstoje, nadaju se u manastiru, otkriće više. Možda će dati odgovor na pitanje da li je, kako se na Bogosloviji predaje, manastir Orahovica najstariji pravoslavni manastir u Hrvatskoj i da li je zaista tu bilo pavlina, pripadici drevnog crkvenog reda koji vuku tradiciju po prvom pustinjaku sv. Pavlu Tebanskom.
Uprkos stradanjima kroz istoriju manastir je sačuvao dragocenosti neprocenjive vrednosti za srpsku istoriju: krst patrijarha Čarnojevića, goraždanski trebnik koji je čitav i iz naših je prvih štamparija, brojna rukopisna jevanđelja, ikonostas iz 17. veka i vredne ikone. U manastiru se nalaze mošti svete mučenice Anastasije još od osnivanja. Zbog njih, zbog duha oca Milutina, zbog manastirske slave Prenosa moštiju svetitelja Nikolaja dolazi narod u manastir Orahovicu 22. maja i 19. avgusta svage godine.
Dočekuju ih u srcu Papuka, među slavonskim hrastovima u drevnom manastiru iguman Pavle i otac Anastasije koje je pokojni mitropolit Amfilohije blagoslovio i iz manastira Ostrog, 2016. otpratio u manastir Orahovicu – da održe svetlo u svetioniku Slavonije koje je svojim životom čuvao otac Milutin.
Narod je oduvek smatrao da je manastir, koji je dobio naziv po reci Vozućici, nemanjićkog „ porekla“. Dokaze za tu tvrdnju nalazio je u predanju i narodnim epskim pesmama, poput ove u kojoj Sava Nemanjić govori gospodi hrišćanskoj:
„Nije babo potrošio blago,
Na nadžake i na buzdovane,
Već je babo potrošio blago,
Sve gradeći srpske zadužbine.
Jednu babo sagradio crkvu,
Papraću blizu Borogova;
Drugu babo sagradio crkvu,
Ozren crkvu nasred Bosne slavne,
A Vozuću kraj reke Krivaje…“
Ljubomir S. Vasilijević, zapisao je početkom 20.veka da se za ovaj manastir ne može pouzdano utvrditi ko ga je zidao niti kada. „Samo po njegovim ogromnim zidinama vidi se da ga je moćna ruka podizala“, piše Vasilijević.
U svakom slučaju, podignut je na vrhunskom mestu, u podnožju prekrasne planine Ozren, u slivu bujnih reka i kroz istoriju, dugu i bolnu, kao što je imala i većina mesta u našoj napaćenoj Bosni, bio je čuvar pravoslavlja. A to je od propasti srednjovekovne srpske države do ratova devedesetih – bilo najteže. U toj preteškoj ulozi, manastir Vozuća je uz to bio i rasadnik pismenih, jer je uz njega uvek bila škola.
Neprekidna opasnost od Turaka Osmanlija kulminirala je u 17. veku, kada su monasi bili primorani da napuste manastir. Narednih 160 godina od tada, prekrasna crkva Vozućica će propadati, do te mere da će ostati samo temelji.
“ Na ovom mestu, đe je nekada bio ogromni manastir sada je ostala crkva koja je podignuta na temelju stare crkve u istom stilu i veličini. Počeli su je opravljati 1856. godine a dovršena je 1859. godine, osveštana je pak 1865. na Bogorodičin pokrov od episkopa Visariona”, zapisao je Vasilijević.
Ali stradanja neće stati. Manastir će tek čekati prava propast.
U Prvom svetskom ratu 1917. godine – uzeće mu srce. Austrijski vojnici tada su odneli manastirsko zvono.
U septembru 1941. godine vozućki NDH žandari će je opljačkati: odneće sve stvari.
U februaru 1942. godine muslimanska milicija će zapaliti zgradu osnovne škole, drveni zvonik i 20 drvenih koliba na Crkvenoj luci.
Posle Drugog svetskog rata doći će vreme obnove i manastiru će biti dograđen zvonik, koji će kasnije biti skinut jer se smatralo da je njime narušena autentičnost celog objekta. Novi drveni zvonik u podobnom stilu će biti podignut 1989. godine.
Tokom 1991. godine manastir Vozuća će dobiti struju, ali će mrak za Vozućicu tek nastupiti. Tokom rata u BiH vojska muslimansko-hrvatske federacije će, u septembru 1995. godine proterati srpsko stanovništvo i manastir opustošiti, zvonik zapaliti, a zvono odneti kao i bakarni krov. Dugo će nesrećna crkva stajati izrešetana mecima i grafitima i imenima svojih zlostavljača koji su se na njoj potpisivali.
U tom neprekidnom smenjivanju mira i rata, opet će doći vreme obnove i posle dugih devet godina , koliko je trajala obnova, crkva i manastir će 2015. godine uskrsnuti. Bio je to najradosniji doživljaj za ovaj kraj u koji se tada sjatilo na proslavu sve što je imalo veze sa Vozućicom. Došli su ljudi iz daleka da proslave novi život vozućke bogomolje. Zabeležila je onda stradalnička vozućka crkva i lepe datume. Slavilo se ovde i sedam vekova manastira Vozućica, 7 vekova od smrti kralja Dragutina Nemanjića i 164 godine od otvaranja škole koja je radila pri manastiru i gde su učitelji bili sveštenici.
Crkva je obnovljena zahvaljujući parohu zavidovićkom i njegovoj porodici, kako ističu svi u ovom kraju, ali je kraj opusteo. Pre ratova devedesetih godina vozućki kraj u opštini Zavidović, imao je 1500 domaćinstava, a danas ih je tek stotinjak.
-Nakon poslednjeg nesrećnog rata vratilo se stotinak porodica ali, opet, mnogi su pomrli, a mladih nema – govori setno protojerej stavrofor Zoran Živković.
Pust je uglavnom zavidovićki manastir i biser bosanskohercegovačke i srpske kulture, koji je 1970. godine proglašen za kulturno dobro od izuzetnog značaja.
Tih i samotan običnim danima, manastir Vozuća živi za dane radosti, kada iz svih krajeva dođu oni koji su tu odrastali, dovedu svoju decu i unuke da se nagledaju lepote i da proslave Ukrs, krštenje, slavu. Kažu još da se i oni koji su odrastali uz manastir Svete Trojice ne mogu venčati i krstiti na drugom mestu nego u svojoj očevini i dedovini. Gde god da su se venčali i krstili, to nema težinu kao u Vozućici, na obali Krivaje, u podnožju Ozrena.
A za crkvene praznike i važne pravoslavne dane, kad u Vozućicu nahrli narod raseljen odatle devedesetih, parohu i meštanima puno srce. Ne mogu da se nagledaju ljudi i naslušaju cike dece i ne mogu da ne požele da vazda bude tako.
Šibali su manastir Gomirje vetrovi i cepali ga gromovi, ali je on izdržao sve nevolje i samo je jednom pao i ostao pust. Ali je ustao, kao i toliko puta pre toga, naš najzapadniji pravoslavni graničar.
Istorija manastira koji je dobio naziv po selu Gomirje u Gorskom kotaru, u Hrvatskoj, zapravo je istorija stradanja srpskog naroda.
Rođen je iz stradanja, u 16. veku kada su se Srbi, u većem broju, doselili u taj kraj, bežeći pred Osmanlijama koji su preplavili Balkan i koji su tražili odmazdu za učešće Srba u odbrani Klisa 1596.godine Nažalost, Klis je pao, a Srbi iz Dalmacije, Like i Bosne tražili su spas idću severozapadnije. Srbi uskoci, koje je vodio uskočki general Lenković 1597. godine stigli su tako do ovih krajeva, gde su ih austrougarske vlasti naseljavali na strateškim mestima kako bi branili monarhiju od upada Turaka.
Velikaške porodice Zrinski i Frankopani dali su im zemlju, želeći da pored vojnika dobiju i kmetove.
Tako je nastala Vojna krajina, najgore mesto za život, gde će srpski narod krvariti u neprekidnim nastojanjima da zaustave turske pohode na Evropu.
Na novoj zemlji, koju će vremenom otkupljivati i zaraditi, grof Frankopan im je dozvolio da sagrade malu kapelu u kojoj će pravoslavni sveštenici bogoslužiti. Zabeleženo je da je tom prilikom iz manastira Krka u Dalamciji stiglo u Gomirje brojnije monaštvo među kojima su bili Aksentije Branković, Visarion Vučković i Mardarije Orlović. Ovi monasi su podigli oko 1600. godine mali drveni manastir i crkvu posvećenu Rođenju svetog Jovana Krstitelja, a vremenom će Srbi graničari otkupiti od grofova Frankopana zemlju na kojoj je manastir i crkva i metoh. Od kule osmatračnice koju je grof Krsto Frankopan sagradio 1621. godine kako bi srpski graničri mogli da osmatraju Turke, sagrađen je zvonik, uz dozvolu.
Crkva, sveštenstvo i narod žive u teškim uslovima, ali će im tek biti teško kada Rimokatolička crkva započne unijaćenje Srba koje su austrijske vlasti i zagrebački biskup podržavale i gurale. Hapsili su pravoslavne sveštenike i monahe, bacali ih u tamnice i mučili. Ostao je trajno zabeležen marčanski unijatski episkop Teofil Pašić (1739–1744).
Aaustrougarske vlasti odvode 7 monaha na Maltu da voze galije kao kaznu jer nisu propagirali pokrštavanje u narodu.
Ipak, Gomirje uspeva da raste i da se razvija, pa manastir postaje prvo sedište episkopije za Krajinu. Crkva se oslikava, sređuje, dograđuje. Cveta i škola ikonopisa koja je 1762.godine otvorena pod rukovodstvom Simeona Baltića koji je na poziv vladike Danila Jakšića i igumana Teofila Aleksića došao iz Kijeva, gde je izučavao ikonopis. On sa svojim učenicima Lukom Nikšićem, Đorđem Mišljenovićem i Jovanom Grbićem izrađuje novi ikonostas i ikone. U manastiru rade i prepisivači, postojala je i čuvena knjigoveznica čiji se povezi prepoznaju po specifičnoj i originalnoj ornamentici.
Ali starog,izranjavljenog graničara nevolje će opet zadesiti. Za vreme Prvog svetskog rata austrougarske vlasti od njega će napraviti logor za politički optužene srpske sveštenike. Zabeleženo je da je u Gomirju od 1915. do 1917. godine bilo zatočeno 44 pravoslavaca iz Like, Slavonije, Srema…
Bezmalo 400 godina je stajao na braniku pravoslavlja na udaru katoličanstva i nije posustao do Drugog svetskog rata kada su ga zapalili. Celokupno bratstvo je pohapšeno i odvedeno u logor. Iguman Gomirja Teofan Kosanović je stravično mučen a zatim ubijen. Na isti način dušu su ispustila još trojica monaha.
Celokupna arhiva je 1941. godine odneta u Zagreb u Državni arhiv i ništa nije vraćeno. Umrli, rođeni, kršteni, venčani u te četiri jezive godine – ne postoje. Nova arhiva se vodi od 1945. godine.
Manastiru je tada oduzeto sve. Prvi put je u svom životu potpuno opusteo.
Život se vratio tek 1956. godine kada monasi i episkop Simeona obnovljaju manastir, a zatim u manstir dovode monahinje 1967.godine od kada on postaje ženski. Osveštao ga je patrijarh srpski German.
Zlo ga je ponovo čekalo u ratovima devedesetih, ali se opet podigao, otresao, zalečio rane neprebolne i 2000. godine proslavio svoj 400. rođendan.
Petrova crkva, nadomak Novog Pazara, pleni svojom energijom. Neopisivo je stanje ljudskog duha u ovom najstarijem hramu u Srbiji sagrađenom u 9. veku na temeljima ranohrišćanske crkve iz 6. veka. Kroz glavu struje nesvakidišnje misli, oseća se dah minulih vekova, a neka mistična sila ne dozvoljava da se napusti hram star više od jednog milenijuma.
Dveri drevne bogomolje, novijeg datuma, iz 1728. godine, čije posustalo drvo jedva drži metalne okove, vode u drugi svet. U svet u kome caruje drugo vreme, sa drugim vrednostima i običajima.
U Petrovoj crkvi, kako je narod jednostavno zove, ili u Crkvi Svetih apostola Petra i Pavla, kako zvanično glasi njen naziv, čovek se najpre utiša. Daleke, mistične molitve zrače iz kamenih zidova i tope ego uspešnije nego razne meditativne metode, i čovek tu počinje da razgleda i zagleda u prošlost. A samim tim i u sadašnjost i budućnost, što bi rekao protojerej stavrofor Tomislav Milenković, starešina Petrove crkve, koji će osim mudrih misli umnogome pomoći i u sklapanju istorijskog mozaika.
Turistima koji sada gotovo hodačaste u srce nekadašnje srpske srednjovekovne države, reći će da je to jedan od najznačajnijih spomenika srpske istorije i kulture, i arhitekture, zbog čega je 1979. godine upisan u listu svetske baštine i pod zaštitom UNESKO kao deo celine Stari Ras i Sopoćani. Svi ti toponimi vezani su za središte nekadašnje srpske srednjovekovne države koje je u jednom periodu bilo upravo tu. Srpski dvor rodonačelnika dinastije Nemanjića, Stefana Nemanje bio je u obližnjem Rasu, čije kamene zidine i danas privlače svojom drevnom energijom.
Upravo u Petrovoj crkvi Stefan Nemanja će biti kršten po pravoslavnom običaju, jer se njegova porodica doselila iz Ribnice, okolina današnje Podgorice, gde je pod romanskim uticajem mladi knez po rođenju bio kršten po katoličkom običaju. U ovoj bogomolji neobične arhitekture, što svedoči o različitim epohama, Stefan Nemanja koji je započeo stvaranje moćne srpske države, ali ne i najstarije, jer je pre Nemanjića vladalo najmanje dve, ili tri srpske dinastije, predaće presto na Blagovesti 1195. svom srednjem sinu Stefanu. Retko će se dešavati, i to ne samo u srpskoj istoriji, da otac bez problema preda vlast sinu.
I, opet u Petrovoj crkvi, Nemanja će se, zajedno sa svojom ženom Anom, zamonašiti i povući zatim u Hilandar kao Simeon, kod svog trećeg sina Rastka koji će ubrzo postati jedan od najvećih (pro)svetitelja Srbije – Sveti Sava. Tu će Stefan Nemanja podići Hilandar slavni koji će „ služiti za primanje ljudi od srpskog naroda“.
Ali Petrova crkva ostaće na istorijskoj sceni važna i nezamenljiva, darivana pažnjom srpskog naroda i nadalje. Nemanjin srednji sin Stefan, koji će u istoriji biti poznat kao Prvovenčani i biti prvi srpski kralj, upravo će se u Petrovoj crkvi krunisati kraljevskom krunom 1217., koju je dobio od pape, zahvaljujući svojoj drugoj ženi, venecijanskoj princezi Ani Dandolo. Zahvaljujući njemu, ili tačnije njoj, Srbija je postala međunarodno priznata kraljevina 1217. godine.
Brojne priče iz slavne srpske istorije priča na svoj način drevni kamen kojim je zidana Petrova crkva. Nemoguće je ne čuti bar njihov eho, ili ne osetiti njihov značaj i nemoguće je zbog svega toga ne postati tih i mali.
Posebna crkva ima posebnu arhitekturu. Sve je na njoj atipično.
Svi drugi hramovi u Srbiji imaju kvadratnu osnovu, Petrova crkva ima kružnu. Ima galeriju, što je retkost. Sličnu arhitekturu, reći će protojerej stavrofor Tomislav Milenković, ima samo crkva Svetog Donata u Zadru, koja je takođe iz 9. veka.
Freske mogu da zahvale onima koji nisu marili za umetnost. Sve su bile pokrivene malterom do 1954.godine kada je otkriveno 114 kvadratnih metara četvoroslojnog živopisa iz različitih perioda. Deo je iz 9. veka, 12, i 13. veka i deo iz 16.veka. Malter je spasio propadanja divnih prikaza Bogorodice sa Hristom, apostola sa arhanđelima, likovima svetih Petra i Pavla, arhanđela Mihajla i Gavrila…
U Petrovoj crkvi sagrađenoj u podnožju prelepe planinske lepotice Golije, čuvaju se i pronađeni arheološki spomenici iz srednjeg veka. Izuzetne su lepote, maštoviti, od belog studeničkog mermera. Manji deo jendostavnih spomenika je iz 12.veka dok oni iz 15. veka imaju ukrase i likove pokojnika. Iz kasnijeg perioda su spomenici kojima sa druge strane ploče stoji ime i zanimanje, godina rođenja, a ponegde samo godina smrti i koliko je dugo živeo. Mnogo je lepote u tablama pokojnika, što ljudi sadašnjice brzo primete.
Posebnu ambijentalnu celinu čini groblje ispred Petrove crkve. Jendoobrazni spomenici isklesani od trahita koji se kopao u obližnjem majdanu, privlače pažnju. Sačuvano je oko 300 spomenika koji potiču iz 16. i 19. veka.
Na jednom piše:“ Deco moja ljubite pravdu i istinu. To satrunut neće. A mnoga leta i bogatstvo to će u čas proći ka moje 92 godine. Radojko Tovrljan meandžija“.
Iz Petrove crkve ponese se neki mali suvenir i drugi pogled na svet.
