Tu je dolazio kao dete patrijarh Pavle i moguće da je baš u manastiru Orahovica prvi put upoznao Boga. U dubokim slavonskim šumama, gde caruje moćni hrast, drvo starih Slovena, daleko od naselja i ljudi, našao je nebeska prostranstva u jednom od najstarijih pravoslavnih hramova Slavonije.
Nekada se manastir Orahovica zvao Remeta, „ monaška pustinja“, i pod tim nazivom se pominje u 15. veku. Nešto kasnije će mu proimeniti naziv u Duzluk, po selu u blizini. Menjaće imena ali će uvek biti svetionik slavonskih Srba čije svetlo nikada nije ugaslo.
Ni onda kada je u poslednjem ratu zverski ubijen otac Milutin Amidžić koji je odlučio da crkvu ne napušta. U mračno doba kada su Srbi klani, mučki ubijani i paljeni po svojim kućama, neki čak i vezivani ili odvođeni u noć, ostao je otac Milutin sa svojom crkvom do svog kraja.
Njegovo telo pronađeno je 16. decembra 1991. godine u manastiru. Meštani su pričali da su hrvatske snage najpre mučile oca Milutina, a onda ga obesili. Hrvatski vojnici su zatim minirali kapelu, ukrali zvono i dragocenosti koje su našli.
U hrvatskoj se o tome danas ne govori. U hronici ovog starog manastira navodi se „ da je otac Milutin umro mučeničkom smrću“ i nekako Srbe boli što o tome tamo ne sme ni da se priča.
Istina zauvek ostaje zapisana u knjigama, poput „Duhovni genocid 1991-1995„ u kojoj je Slobodan Mileusnić pobrojao žrtve hrvatskih vojnih snaga, navodeći da je otac Milutin bio jedno od 95 sveštenih lica koji su tokom rata u Hrvatskoj bili žrtve – poginuli ili mučeni, zatočeni u logore.
Duh oca Milutina živi u manastiru Orahovica i celom slavonskom kraju gde ga pominje narod zanavek, ne propuštajući da se prekrsti za pokoj njegove duše.
Stradao je manastir Orahovica i za vreme Drugog svetskog rata kada su ga ustaše na pravoslavni Božić – 7. januara 1942. godine do temelja gotovo srušile. Okolne zgrade manastirske pretvorene su u ustaške logore, gde je bilo zatvoreno više Srba iz okolnih sela koji su strašno mučeni i prebijani.
Današnji izgled crkva je dobila 1592. godine, kada je izgrađena a dve godine kasnije je i freskopisana od majstora iz Vlaške, iz današnje Rumunije. Zna se, međutim, da je crkva sagrađena na temelju jedne starije građevine. Radovi na iskopavanju koji predstoje, nadaju se u manastiru, otkriće više. Možda će dati odgovor na pitanje da li je, kako se na Bogosloviji predaje, manastir Orahovica najstariji pravoslavni manastir u Hrvatskoj i da li je zaista tu bilo pavlina, pripadici drevnog crkvenog reda koji vuku tradiciju po prvom pustinjaku sv. Pavlu Tebanskom.
Uprkos stradanjima kroz istoriju manastir je sačuvao dragocenosti neprocenjive vrednosti za srpsku istoriju: krst patrijarha Čarnojevića, goraždanski trebnik koji je čitav i iz naših je prvih štamparija, brojna rukopisna jevanđelja, ikonostas iz 17. veka i vredne ikone. U manastiru se nalaze mošti svete mučenice Anastasije još od osnivanja. Zbog njih, zbog duha oca Milutina, zbog manastirske slave Prenosa moštiju svetitelja Nikolaja dolazi narod u manastir Orahovicu 22. maja i 19. avgusta svage godine.
Dočekuju ih u srcu Papuka, među slavonskim hrastovima u drevnom manastiru iguman Pavle i otac Anastasije koje je pokojni mitropolit Amfilohije blagoslovio i iz manastira Ostrog, 2016. otpratio u manastir Orahovicu – da održe svetlo u svetioniku Slavonije koje je svojim životom čuvao otac Milutin.
Narod je oduvek smatrao da je manastir, koji je dobio naziv po reci Vozućici, nemanjićkog „ porekla“. Dokaze za tu tvrdnju nalazio je u predanju i narodnim epskim pesmama, poput ove u kojoj Sava Nemanjić govori gospodi hrišćanskoj:
„Nije babo potrošio blago,
Na nadžake i na buzdovane,
Već je babo potrošio blago,
Sve gradeći srpske zadužbine.
Jednu babo sagradio crkvu,
Papraću blizu Borogova;
Drugu babo sagradio crkvu,
Ozren crkvu nasred Bosne slavne,
A Vozuću kraj reke Krivaje…“
Ljubomir S. Vasilijević, zapisao je početkom 20.veka da se za ovaj manastir ne može pouzdano utvrditi ko ga je zidao niti kada. „Samo po njegovim ogromnim zidinama vidi se da ga je moćna ruka podizala“, piše Vasilijević.
U svakom slučaju, podignut je na vrhunskom mestu, u podnožju prekrasne planine Ozren, u slivu bujnih reka i kroz istoriju, dugu i bolnu, kao što je imala i većina mesta u našoj napaćenoj Bosni, bio je čuvar pravoslavlja. A to je od propasti srednjovekovne srpske države do ratova devedesetih – bilo najteže. U toj preteškoj ulozi, manastir Vozuća je uz to bio i rasadnik pismenih, jer je uz njega uvek bila škola.
Neprekidna opasnost od Turaka Osmanlija kulminirala je u 17. veku, kada su monasi bili primorani da napuste manastir. Narednih 160 godina od tada, prekrasna crkva Vozućica će propadati, do te mere da će ostati samo temelji.
“ Na ovom mestu, đe je nekada bio ogromni manastir sada je ostala crkva koja je podignuta na temelju stare crkve u istom stilu i veličini. Počeli su je opravljati 1856. godine a dovršena je 1859. godine, osveštana je pak 1865. na Bogorodičin pokrov od episkopa Visariona”, zapisao je Vasilijević.
Ali stradanja neće stati. Manastir će tek čekati prava propast.
U Prvom svetskom ratu 1917. godine – uzeće mu srce. Austrijski vojnici tada su odneli manastirsko zvono.
U septembru 1941. godine vozućki NDH žandari će je opljačkati: odneće sve stvari.
U februaru 1942. godine muslimanska milicija će zapaliti zgradu osnovne škole, drveni zvonik i 20 drvenih koliba na Crkvenoj luci.
Posle Drugog svetskog rata doći će vreme obnove i manastiru će biti dograđen zvonik, koji će kasnije biti skinut jer se smatralo da je njime narušena autentičnost celog objekta. Novi drveni zvonik u podobnom stilu će biti podignut 1989. godine.
Tokom 1991. godine manastir Vozuća će dobiti struju, ali će mrak za Vozućicu tek nastupiti. Tokom rata u BiH vojska muslimansko-hrvatske federacije će, u septembru 1995. godine proterati srpsko stanovništvo i manastir opustošiti, zvonik zapaliti, a zvono odneti kao i bakarni krov. Dugo će nesrećna crkva stajati izrešetana mecima i grafitima i imenima svojih zlostavljača koji su se na njoj potpisivali.
U tom neprekidnom smenjivanju mira i rata, opet će doći vreme obnove i posle dugih devet godina , koliko je trajala obnova, crkva i manastir će 2015. godine uskrsnuti. Bio je to najradosniji doživljaj za ovaj kraj u koji se tada sjatilo na proslavu sve što je imalo veze sa Vozućicom. Došli su ljudi iz daleka da proslave novi život vozućke bogomolje. Zabeležila je onda stradalnička vozućka crkva i lepe datume. Slavilo se ovde i sedam vekova manastira Vozućica, 7 vekova od smrti kralja Dragutina Nemanjića i 164 godine od otvaranja škole koja je radila pri manastiru i gde su učitelji bili sveštenici.
Crkva je obnovljena zahvaljujući parohu zavidovićkom i njegovoj porodici, kako ističu svi u ovom kraju, ali je kraj opusteo. Pre ratova devedesetih godina vozućki kraj u opštini Zavidović, imao je 1500 domaćinstava, a danas ih je tek stotinjak.
-Nakon poslednjeg nesrećnog rata vratilo se stotinak porodica ali, opet, mnogi su pomrli, a mladih nema – govori setno protojerej stavrofor Zoran Živković.
Pust je uglavnom zavidovićki manastir i biser bosanskohercegovačke i srpske kulture, koji je 1970. godine proglašen za kulturno dobro od izuzetnog značaja.
Tih i samotan običnim danima, manastir Vozuća živi za dane radosti, kada iz svih krajeva dođu oni koji su tu odrastali, dovedu svoju decu i unuke da se nagledaju lepote i da proslave Ukrs, krštenje, slavu. Kažu još da se i oni koji su odrastali uz manastir Svete Trojice ne mogu venčati i krstiti na drugom mestu nego u svojoj očevini i dedovini. Gde god da su se venčali i krstili, to nema težinu kao u Vozućici, na obali Krivaje, u podnožju Ozrena.
A za crkvene praznike i važne pravoslavne dane, kad u Vozućicu nahrli narod raseljen odatle devedesetih, parohu i meštanima puno srce. Ne mogu da se nagledaju ljudi i naslušaju cike dece i ne mogu da ne požele da vazda bude tako.
Šibali su manastir Gomirje vetrovi i cepali ga gromovi, ali je on izdržao sve nevolje i samo je jednom pao i ostao pust. Ali je ustao, kao i toliko puta pre toga, naš najzapadniji pravoslavni graničar.
Istorija manastira koji je dobio naziv po selu Gomirje u Gorskom kotaru, u Hrvatskoj, zapravo je istorija stradanja srpskog naroda.
Rođen je iz stradanja, u 16. veku kada su se Srbi, u većem broju, doselili u taj kraj, bežeći pred Osmanlijama koji su preplavili Balkan i koji su tražili odmazdu za učešće Srba u odbrani Klisa 1596.godine Nažalost, Klis je pao, a Srbi iz Dalmacije, Like i Bosne tražili su spas idću severozapadnije. Srbi uskoci, koje je vodio uskočki general Lenković 1597. godine stigli su tako do ovih krajeva, gde su ih austrougarske vlasti naseljavali na strateškim mestima kako bi branili monarhiju od upada Turaka.
Velikaške porodice Zrinski i Frankopani dali su im zemlju, želeći da pored vojnika dobiju i kmetove.
Tako je nastala Vojna krajina, najgore mesto za život, gde će srpski narod krvariti u neprekidnim nastojanjima da zaustave turske pohode na Evropu.
Na novoj zemlji, koju će vremenom otkupljivati i zaraditi, grof Frankopan im je dozvolio da sagrade malu kapelu u kojoj će pravoslavni sveštenici bogoslužiti. Zabeleženo je da je tom prilikom iz manastira Krka u Dalamciji stiglo u Gomirje brojnije monaštvo među kojima su bili Aksentije Branković, Visarion Vučković i Mardarije Orlović. Ovi monasi su podigli oko 1600. godine mali drveni manastir i crkvu posvećenu Rođenju svetog Jovana Krstitelja, a vremenom će Srbi graničari otkupiti od grofova Frankopana zemlju na kojoj je manastir i crkva i metoh. Od kule osmatračnice koju je grof Krsto Frankopan sagradio 1621. godine kako bi srpski graničri mogli da osmatraju Turke, sagrađen je zvonik, uz dozvolu.
Crkva, sveštenstvo i narod žive u teškim uslovima, ali će im tek biti teško kada Rimokatolička crkva započne unijaćenje Srba koje su austrijske vlasti i zagrebački biskup podržavale i gurale. Hapsili su pravoslavne sveštenike i monahe, bacali ih u tamnice i mučili. Ostao je trajno zabeležen marčanski unijatski episkop Teofil Pašić (1739–1744).
Aaustrougarske vlasti odvode 7 monaha na Maltu da voze galije kao kaznu jer nisu propagirali pokrštavanje u narodu.
Ipak, Gomirje uspeva da raste i da se razvija, pa manastir postaje prvo sedište episkopije za Krajinu. Crkva se oslikava, sređuje, dograđuje. Cveta i škola ikonopisa koja je 1762.godine otvorena pod rukovodstvom Simeona Baltića koji je na poziv vladike Danila Jakšića i igumana Teofila Aleksića došao iz Kijeva, gde je izučavao ikonopis. On sa svojim učenicima Lukom Nikšićem, Đorđem Mišljenovićem i Jovanom Grbićem izrađuje novi ikonostas i ikone. U manastiru rade i prepisivači, postojala je i čuvena knjigoveznica čiji se povezi prepoznaju po specifičnoj i originalnoj ornamentici.
Ali starog,izranjavljenog graničara nevolje će opet zadesiti. Za vreme Prvog svetskog rata austrougarske vlasti od njega će napraviti logor za politički optužene srpske sveštenike. Zabeleženo je da je u Gomirju od 1915. do 1917. godine bilo zatočeno 44 pravoslavaca iz Like, Slavonije, Srema…
Bezmalo 400 godina je stajao na braniku pravoslavlja na udaru katoličanstva i nije posustao do Drugog svetskog rata kada su ga zapalili. Celokupno bratstvo je pohapšeno i odvedeno u logor. Iguman Gomirja Teofan Kosanović je stravično mučen a zatim ubijen. Na isti način dušu su ispustila još trojica monaha.
Celokupna arhiva je 1941. godine odneta u Zagreb u Državni arhiv i ništa nije vraćeno. Umrli, rođeni, kršteni, venčani u te četiri jezive godine – ne postoje. Nova arhiva se vodi od 1945. godine.
Manastiru je tada oduzeto sve. Prvi put je u svom životu potpuno opusteo.
Život se vratio tek 1956. godine kada monasi i episkop Simeona obnovljaju manastir, a zatim u manstir dovode monahinje 1967.godine od kada on postaje ženski. Osveštao ga je patrijarh srpski German.
Zlo ga je ponovo čekalo u ratovima devedesetih, ali se opet podigao, otresao, zalečio rane neprebolne i 2000. godine proslavio svoj 400. rođendan.
Petrova crkva, nadomak Novog Pazara, pleni svojom energijom. Neopisivo je stanje ljudskog duha u ovom najstarijem hramu u Srbiji sagrađenom u 9. veku na temeljima ranohrišćanske crkve iz 6. veka. Kroz glavu struje nesvakidišnje misli, oseća se dah minulih vekova, a neka mistična sila ne dozvoljava da se napusti hram star više od jednog milenijuma.
Dveri drevne bogomolje, novijeg datuma, iz 1728. godine, čije posustalo drvo jedva drži metalne okove, vode u drugi svet. U svet u kome caruje drugo vreme, sa drugim vrednostima i običajima.
U Petrovoj crkvi, kako je narod jednostavno zove, ili u Crkvi Svetih apostola Petra i Pavla, kako zvanično glasi njen naziv, čovek se najpre utiša. Daleke, mistične molitve zrače iz kamenih zidova i tope ego uspešnije nego razne meditativne metode, i čovek tu počinje da razgleda i zagleda u prošlost. A samim tim i u sadašnjost i budućnost, što bi rekao protojerej stavrofor Tomislav Milenković, starešina Petrove crkve, koji će osim mudrih misli umnogome pomoći i u sklapanju istorijskog mozaika.
Turistima koji sada gotovo hodačaste u srce nekadašnje srpske srednjovekovne države, reći će da je to jedan od najznačajnijih spomenika srpske istorije i kulture, i arhitekture, zbog čega je 1979. godine upisan u listu svetske baštine i pod zaštitom UNESKO kao deo celine Stari Ras i Sopoćani. Svi ti toponimi vezani su za središte nekadašnje srpske srednjovekovne države koje je u jednom periodu bilo upravo tu. Srpski dvor rodonačelnika dinastije Nemanjića, Stefana Nemanje bio je u obližnjem Rasu, čije kamene zidine i danas privlače svojom drevnom energijom.
Upravo u Petrovoj crkvi Stefan Nemanja će biti kršten po pravoslavnom običaju, jer se njegova porodica doselila iz Ribnice, okolina današnje Podgorice, gde je pod romanskim uticajem mladi knez po rođenju bio kršten po katoličkom običaju. U ovoj bogomolji neobične arhitekture, što svedoči o različitim epohama, Stefan Nemanja koji je započeo stvaranje moćne srpske države, ali ne i najstarije, jer je pre Nemanjića vladalo najmanje dve, ili tri srpske dinastije, predaće presto na Blagovesti 1195. svom srednjem sinu Stefanu. Retko će se dešavati, i to ne samo u srpskoj istoriji, da otac bez problema preda vlast sinu.
I, opet u Petrovoj crkvi, Nemanja će se, zajedno sa svojom ženom Anom, zamonašiti i povući zatim u Hilandar kao Simeon, kod svog trećeg sina Rastka koji će ubrzo postati jedan od najvećih (pro)svetitelja Srbije – Sveti Sava. Tu će Stefan Nemanja podići Hilandar slavni koji će „ služiti za primanje ljudi od srpskog naroda“.
Ali Petrova crkva ostaće na istorijskoj sceni važna i nezamenljiva, darivana pažnjom srpskog naroda i nadalje. Nemanjin srednji sin Stefan, koji će u istoriji biti poznat kao Prvovenčani i biti prvi srpski kralj, upravo će se u Petrovoj crkvi krunisati kraljevskom krunom 1217., koju je dobio od pape, zahvaljujući svojoj drugoj ženi, venecijanskoj princezi Ani Dandolo. Zahvaljujući njemu, ili tačnije njoj, Srbija je postala međunarodno priznata kraljevina 1217. godine.
Brojne priče iz slavne srpske istorije priča na svoj način drevni kamen kojim je zidana Petrova crkva. Nemoguće je ne čuti bar njihov eho, ili ne osetiti njihov značaj i nemoguće je zbog svega toga ne postati tih i mali.
Posebna crkva ima posebnu arhitekturu. Sve je na njoj atipično.
Svi drugi hramovi u Srbiji imaju kvadratnu osnovu, Petrova crkva ima kružnu. Ima galeriju, što je retkost. Sličnu arhitekturu, reći će protojerej stavrofor Tomislav Milenković, ima samo crkva Svetog Donata u Zadru, koja je takođe iz 9. veka.
Freske mogu da zahvale onima koji nisu marili za umetnost. Sve su bile pokrivene malterom do 1954.godine kada je otkriveno 114 kvadratnih metara četvoroslojnog živopisa iz različitih perioda. Deo je iz 9. veka, 12, i 13. veka i deo iz 16.veka. Malter je spasio propadanja divnih prikaza Bogorodice sa Hristom, apostola sa arhanđelima, likovima svetih Petra i Pavla, arhanđela Mihajla i Gavrila…
U Petrovoj crkvi sagrađenoj u podnožju prelepe planinske lepotice Golije, čuvaju se i pronađeni arheološki spomenici iz srednjeg veka. Izuzetne su lepote, maštoviti, od belog studeničkog mermera. Manji deo jendostavnih spomenika je iz 12.veka dok oni iz 15. veka imaju ukrase i likove pokojnika. Iz kasnijeg perioda su spomenici kojima sa druge strane ploče stoji ime i zanimanje, godina rođenja, a ponegde samo godina smrti i koliko je dugo živeo. Mnogo je lepote u tablama pokojnika, što ljudi sadašnjice brzo primete.
Posebnu ambijentalnu celinu čini groblje ispred Petrove crkve. Jendoobrazni spomenici isklesani od trahita koji se kopao u obližnjem majdanu, privlače pažnju. Sačuvano je oko 300 spomenika koji potiču iz 16. i 19. veka.
Na jednom piše:“ Deco moja ljubite pravdu i istinu. To satrunut neće. A mnoga leta i bogatstvo to će u čas proći ka moje 92 godine. Radojko Tovrljan meandžija“.
Iz Petrove crkve ponese se neki mali suvenir i drugi pogled na svet.
Spušta se žustro potok niz strmine kanjona Morače, sve do platoa drevnog istoimenog manastira, gde se iznenada umiri i utiša. Miran i bešuman nastavi tiho kraj nemanjićke bogomolje, i sam kao u nekoj molitvi, a kad je promine, zaleti se i sjuri niz 60 metara dubok vodopad Svetigora, rasprskavajući molitvu na sve strane i priču o manastiru.
Drevnu bogomolju podigao je knez Stefan (Nemanjić), sin Vukana Nemanjića i unuk rodonačelnika dinastije Nemanjića Stefana Nemanje. Predanje kaže da je manastir Morača sagrađen na mestu gde je nekada bio kruškov panj po kome je svake godine, uoči velikih praznika, padala luča sa neba.
Na tom mestu obasjanom lučom s neba, knez Stefan Nemanjić sagradio ga je 1252. godine. Na hramu je dao da se zapiše ( prevedeno sa staroslovenskog) : „ Ovaj božanstveni hram sazidah i ukrasih i posvetih imenu i uspenju Presvete Bogorodice 1252. za vreme kralja Uroša I i sagradih i ukrasih freskama i obogatih imanjima“.
Želeo je knez Stefan, koji je zapamćen kao kralj, da napravi sasvim poseban manastir. Naložio je da se gradi od prozračnog, profinjenog kamena sige, koji je dopreman iz kamenoloma rukama. Išao je od ruke do ruke, u beskrajnoj koloni naroda Morače.
Od tih davnih vremena pa do danas Moračani su čuvali ovu svetinju, obavljajući u njoj najvažnije životne stvari. Tu su se krštavali, mirili, zaklinjali, obećavali…
U reci vremena, koja poput same Morače protiče tuda, u kamenu su utisnuti dokazi raznih događaja. Kao u starinskom vremeplovu zapisano je na staroslovenskom „ Bitka na Kosovo 15 juna 1389 godine“, ili „ pogibija Smail –age Čengića u Drobnjacima i sa njima 70 aga i begova 1840“ i tako više od 30 natpisa.
Jedna od najlepših građevina pravoslavnog sveta posvećena je svetom Stefanu, ktitorovom imenjaku i zaštitniku, za koga se veruje da počiva u sarkofagu u središtu crkve.
Manastir Morača je jedan od najznačajnih istorijskih i kulturnih spomenika iz drevne srednjovekovne srpske države Zete, današnje Crne Gore. Morački hram pripada raškoj školi gradnje sa romanskim obeležjima. Građen po ugledu na vladarske zadužbine Žiču, Studenicu, Mileševu.
Crkva je živopisana u 13. veku kada su nastale najlepše freske pravoslavnog sveta. Posebnu lepotu ima 11 fresaka iz ciklusa o Svetom Iliji gde je prikazano rođenje proroka, njegov život, isposništvo, svetaštvo. Freska „Gavran hrani proroka Iliju“ je u Parizu 1952. godine proglašena za drugu najlepšu fresku na svetu.
Nažalost, nije sav živopis iz 13. veka sačuvan. Osmanlije su uništile dobar deo. Od drevnog živopisa koji je prekrivao sve zidove bogomolje ostale su samo freske u đakonikonu, i to u lošem stanju. Manastir je obnavljan i ponovo oslikavan u 16. i 17.veku kada je nastala freska „Bogorodica sa Hristom“, koja je bila na naslovnoj strani kataloga za izložbu 1970. godine u Parizu.
Remek-dela freskoslikarstva potpisuju Pop Strahinja iz Budimlja, zatim iz kasnijeg perioda hilandarski monah Georgije Mitrofanović, zoograf Jovan, majstor Radulča.
Manastir Moraču krasi profinjena kamena dekoracija i figuralni ukrasi.
Episkopski presto iz 13.veka ukrašen reljefom sa grifonom spada u najlepši kameni presto pred kojim zastaje dah.
Lepota se prosipa i sa ikonostasa, koji zajedno sa onim u manastiru Piva spada u najlepše iskonostase postvizantijskog razdoblja.
Centralni deo manastira namenjen je velikom horosu koji je zakačen za 12 gvozdenih lanaca, okićen ikonama. Nekada je to mesto bilo sveto jer su se pod njim u davnini zaklinjali i molili pred polazak u boj…
Najveću pažnju privlače prekrasna vrata sa umetnim belim pločicama od slonovače u tamno drvo. Izuzetne su lepote.
Mnoge istorijske i kulturne dragocenosti čuva drevni manastir čija je biblioteka jedna od cenjenijih. Tu se čuva Oktoih štampan u Crnojevića štampariji na Obodu iz 1493. godine neprocenjive vrednosti, kao i ostroška Biblija štampana u Ostrogu u Ukrajini 1581.godine, koja je prva potpuna slovenska Biblija. Potpisuje je čuveni ruski prosvetitelj i štampar Ivan Fedorov. Sve ostale slovenske knjige štampane su u Moskvi.
Tu su i dva četvorojevanđela i Služavnik iz 15.veka, Apostol iz 16, Pomenik morački iz 17.veka.
Dragocenosti iz moračke riznice sačuvane su uprkos nevoljama koje je manastir zadesio. Turci su ga spalili 1505. godine, a njegov krov pretopili u municiju, što je bila njihova uobičajena praksa u pravoslavnim zemljama. Ostao je pust više od pola veka. Kada je počela obnove Pećke patrijaršije 1557. godine odlučeno je da se obnovi i manastir Morača. Narod i sveštenstvo su ga obnovili 1574. godine.
Svetli luča i danas u manastiru Morača, hramu gde su oduvek istorija i vera bili – jedno.
Manasija izroni kao dvorac iz bajke iza krivine i zbuni vas sasvim. Stranac pomisli da iza zidina moćne i romantične tvrđave čeka neka princeza svog princa iz bajke. Ali te čvrste, lepe zidine kriju manastir Resavu, nazvan kasnije Manasija. Dragulj srpske srednjovekovne arhitekture.
Podignut u slavu Boga i srpskog despota.
Dao je srpski despot Stefan Lazarević da se podigne ovo zdanje, u duhu nemanjićke tradicije, baš kako su radili i njegov otac i deda. Podizanje je trajalo čitavih jedanaest godina, od od 1407. do 1418. godine.
Gradila se u teško vreme. Srbija posle Kosovskog boja, oslabljena, destabilizovana, sa stalnim strahom od turske najezde i pritiscima Ugarske sa severa. Posle smrti kneza Lazara, kneginja Milica je vladala sama, uz mnogo muka, a kada je mladi despor stasao, predala mu srpski presto i povukla se u manastir odakle je nastavila da mu pomaže.
Mladi knez Stefan imao je težak zadatak, da pomiri posvađanu vlastelu, i da ojača zemlju.
Odlično se snašao. Kada je ojačao, naložio je da se gradi Manasija. Prvo je sagrađena manastirska crkva posvećena Svetoj trojici. Pripada crkvama Moravske arhitektonske škole, ali od većine se razlikuje time što je izgrađena od pravilnih tesanika kamena, bez ikakvih keramoplastičnih detalja na fasadi.
A onda je ovaj, možda najbogatiji od svih srpskih vladara, uvideo da je lepo zdanje lako osvojiti, pa je naložio da se oko manastira Manasija podigne utvrđenje.
Na visokim zidinama tvrđave nalazilo se 11 kula i donžona, a najveća i najlepša među njima – Despotova kula. I danas one krase utvrđenje, predstavljajući jedan od najočuvanijih srednjovekovnih vojnih utvrđenja u Srbiji.
U manastirskom kompleksu pored crkve, nalaze se i ostataci stare biblioteke i konak koji je obnovljen.
U biblioteci koja treba da se obnovi, u drugoj polovini 15. veka začela se resavska škola koja će vremenom od Manasije učiniti kulturno i književno središte srednjovekovne Srbije.
Iako je Manasija izuzetno očuvana, skladna i lepa, najlepše u njoj su zapravo freske.
I pored teških oštećenja, živopis u crkvi spada u red najznačajnijih ostvarenja srpskog srednjovekovnog slikarstva.
Likovi velikih proroka, anđela, jevanđelista izgledaju profinjeno. Tu su predivne kompozicije Pričešće apostola i Poklonjenje Agnecu, starozavetne scene, razni svetitelji, arhanđeli, Uspenje Bogorodice i portret despota Stefana sa modelom crkve u ruci.
Sin kneza Lazara i knjeginje Milice za svog života sagradio je sebi mauzolej u kome će biti sahranjen i to je prikazao na zapadnom zidu crkve.
U priprati se očuvao jedinstveni mozaični pod od raznobojnih kamenih pločica od kojih je sastavljen krst sa dekorativnom rozetom.
Ima šta da se vidi u ovom manastiru koji predstavlja jedan od najznačajnijih spomenika srpske srednjovekovne kulture i najznačajnija građevina koja pripada takozvanoj Moravskoj školi.
Stefan Lazarević je sahranjen u svojoj zadužbini. DNK analiza koja je urađena kada su prilikom rekonstrukcije crkve pronađeni zemni ostaci – to je potvrdila. Pripadaju despotu Stefanu Lazareviću.
Dijana Dimitrovska
Izuzetna
Manasija spada među najkompletnije očuvane srednjevekovne manastirske celine u Srbiji i najbolje očuvani vojni objekat. Zbog toga je proglašena za kulturno dobro od izuzetnog značaja.
Beograd
Zahvaljujući despotu Stefanu Lazareviću – Beograd je danas srpski. On se u jednom političkom zaokretu početkom 1404. godine priklonio Ugarskoj zbog čega je dobio vojne garancije a uz to i još Mačvu i Beograd.
