Ozren ima sve što je čoveku potrebno. Ima mirisne četinarske šume koje dižu čoveka u nebo, ima listopadne od čije boje zastaje dah. Ima izvorske vode koja učini da utrnu zubi, koliko je hladna i da ozdravi želudac, koliko je lekovita. Ima ta dična planina visinu u kojoj struje mirisi zdravlja i vetrovi zbog čega se smatra vazdušnom banjom. Ima i onu duhovnu visinu bez koje nijedan narod ne može. Tu visinu daje joj manastir Ozren sa crkvom Sveti Nikola.
To je ona crkva koju je Sveti Sava pomenuo u pesmi, u kojoj nabraja slavne bogomolje, od Hilandara, Studenice, Dečana, Đurđevih Stupova, “ i Papraću i Vozuću i – Ozren crkvu nasred Bosne slavne”.
Za Ozren crkvu narod veruje da je zadužbina kralja Dragutina. Za to istina nema materijalnih dokaza, ali ima predanja koje se prenosi s kolena na koleno i koje zna da bude čvršće i tačnije od pisanih izvora ( koji opet mogu biti vrlo subjektivni). Ima i česticu mošti kralja Dragutina. Crkveni oci su se potrudili da je nabave, što celom verovanju daje snažniji utisak.
Prvi pisani pomen o manastiru, utkan je u sam hram, u natpisu iznad ulaznih vrata iz 1587. godine, gde piše da je pop Jakov patosao crkvu manastira Ozren. Ali to je tri i po veka udaljeno od kralja Dragutina za koga se vezuje postanak crkve. Kolektivno sećanje kaže da je tu bila crkva koju Dragutin u 13. veku podigao i da je na njenim temeljima počela gradnja crkve koju će pop Jakov patosati, a pop Strahinja, inače slikar, živopisati 1605/06. godine. Potpisao se na nekoliko mesta, zahvaljujući tome danas znamo ko je autor divnih freski.
Manastir Ozren je bio sedište prepisivačke škole u Bosni. U njemu je napisano tokom 16. veka nekoliko rukopisnih knjiga: Panegirik iz 1589. godine, rad kaligrafa Timoteja, Minej za novembar iz 1590. godine, od istog autora, Metafrast iz 1592. godine, u kom se Timotej potpisuje kao đakon.
Ali, one koji veruju da je crkva sagrađena na tremeljima starije Dragutinove, čekaće prijatno iznenađenje. Kada je 2012. godine rađena konzervacija freski, iz nekih delova i slojeva “ iskočile su” još starije freske. Manastir Ozren ipak ima veću starinu jer stoji na temeljima još starije crkve.
Narod u ovaj manastir dolazi da leči dušu i telo i zbog druge dve relikvije: čestice mošti časnog kneza Lazara i ruke Ognjene Marije. Tri relikvije, veruje se, čine čuda zbog kojih se glas o manastiru Ozren daleko pronosi.
Danas manastirom upravlja arhimandrit Gavrilo Stevanović, koji nastavlja da širi uticaj koji ovaj duhovni centar ima na narod ovog kraja. A okupi se na Veliku gospojinu ovde 27. i 28. avgusta i do 50.000 ljudi. I staro i mlado, dođe na sabor koji se pamti za ceo život.
Ali ovaj arhimandrit gradi novo: Svetosavski omladinski kamp koji je organizovao u nameri da mladima pomogne da se približe porodici, prirodi i drugim vrednostima. A gosti i putnici namernici koji dođu u manastir spavaju u Konaku kralja Dragutina.
Dolazi narod u manastir po lek za dušu i telo, na liturgije i pričest, na krštenja i svadbe a crkva puna uvek puna, na radost nemanjićke tradicije.
Ima jedno ostrvo usred mirne vode Skadarskog jezera do koga se samo sa namerom dolazi. Na tom ostrvu, koje se zove Vranjina, najvećem u Skadarskom jezeru, sagrađena je, još u 13. veku crkva posvećena Svetom Nikoli. Nje odavno nema, ali je na njenom mestu nikla druga koja privlači duhovne ljude kao magnet. Do crkve se dolazi samo čamcem, kroz barske biljke, lokvanje i gusti miris slatke vode, a onda zaraslom stazom do uzvišenja, gde najupornije čeka nagrada: duhovni mir i fantastičan pogled. Odatle puca vidik na Skadarsko jezero, Zetu, Crmnicu, na moćne Prokletije i skadarske planine utisnute u nebo, na Skadar u susednoj Albaniji koji su srpska i crnogorska vojska dva puta u istoriji osvajale i oba puta morale da napuste pod pritiskom velikih sila. Neka seta preplavljuje ljude na ovom mestu kao što jezero plavi obalu. Možda zbog mnoštva istorijskih rana i burne prošlosti ovog malog ostrva. Prvu crkvu je izgradio prvi zetski episkop Ilarion oko 1233. godine. Bio je učenik Svetog Save, pa ga je naš svetitelj prvom prilikom obišao na tom mirnom ostrvu usred jezera. Vranjina je u to vreme bila pusta, kamena i bez zemlje. Bratstvo nije moglo da opstane bez zemlje, pa je Sveti Sava poveljom manastiru darivao metoh na Plavnici iste godine kada je i sagrađen. Manastiru je dao povlastice da ne daje » rabotnike vlasteli ni ma kome». Kako je zapisao Andrija P. Jovićević u delu «Drevni srpski manastiri», manastir je oslobođen od rada na putevima, od vojske, od zidanja gradova. Takođe, naš svetitelj je omogućio da « se episkop ima pravo zvati arhiepiskopom i da kaluđeri biraju igumana i da ga potvrđuje episkop, a drugi da im se nema u to miješati».
Nemanjići su poštovali manastir i darivali ga obilato. Kralj Vladislav darovao mu je crmnička sela Godinje, Medveđu Glavu i Kruševicu, a kraljica JelenaUroševa 1280 g. oko Krnjice i Uljanik u Kruševicama. Kralj Milutin je oko 1296. godine darovao manastiru Orahovo i od trga Sv. Sergija po 100 perpera godišnje i potvrđuje hrisovulje svojih predaka Sv. Save i Kralja Vladislava. O manastiru su vodili brigu i Balšići i Crnojevići, potonji gospodari Zete. Ćorđe Stracimirović 1404 g. priložio je Vranjini selo Rake, a Balša III 1417 poklonio je manastiru Vranjini i Moračniku dva gumna soli pod uslovom da deseti dio soli daju manastiru Prečiste Krajinske; 1420 g. darovao je Vranjini selo Karuč u Crmnici. Nikao u kršu ali voljen i darivan, manastir Vranjina je postao čuven po svom bogatstvu. Toliko je bio bogat da ga je car Dušan hrisovuljom od 1348. godine priložio u to vreme osiromašenom manastiru Sv. Arhangela u Jerusalimu, koji su podigli Nemanjići. Kroz istoriju će Vranjina doživeti da joj se ponovo ukazuje milost i da joj se ponovo oduzimaju darovana dobra. Ali će doživeti i stravična pustošenja. Turci su ga palili i rušili više puta, poslednji put 1843. godine kada su Crnogorci izašli na Grahovo prema Turcima. Osman-paša Skopljak noću je prevezao silnu vojsku preko jezera, manastir i crkvu srušio do temelja. Ni kamen od njih nije ostao. Kada je crnogorska vojska oslobodila ostrvo, 1878. godine, na temelju stare Ilarionove crkve, knjaz Nikola je podigao današnju crkvu. Iako novijeg datuma, ona sjaji sjajem Ilarionove crkve iz 13. veka. Dijana Dimitrovska
